Ìfi-Àfòmọ́wájú Ṣẹ̀dá Ọ̀rọ̀-orúkọ nínú Èdè Yorùbá (Deriving Nouns in Yorùbá with the Use of Prefix)

 

Ìfi Àfòmọ́wájú Ṣẹ̀dá Ọ̀rọ̀-orúkọ nínú Èdè Yorùbá (Deriving Nouns in Yorùbá with the Use of Prefix)

Credit: Prof L. O. Adewole

Yoruba for academic purpose

Àbùdá Ọ̀rọ̀ àti Àpínpẹ̀kun

Kí àlàyé wa lórí ìfiàfòmọ́wájú ṣẹ̀dá ọ̀rọ̀ lè kún tó bí ó ti yẹ, a nílò láti wo àbá tí Cann (1984) dá lórí abùdá ọ̀rọ̀ àti àpínpẹ̀kun[1]. Lójú Cann (1984), a lè pín ìsọ̀ri sí oríṣi mẹ́rin. Èkíní ni ìsọrí tí ó jẹ àpínpẹ̀kun tí ó sì tún jẹ́ àpólà. A ó máa pe eléyìí ní APX[2]. Èkejì ni ìsọ̀rí tí kì í ṣe ọ̀rọ̀ tí kì í sì i ṣe àpólà; ìyẹn ni pé ó ju ọ̀rọ̀ lọ kò sì tó àpólà. Ìsọrí yìí kìí ṣe àpínpẹ̀kun, kìí ṣe ọ̀rọ̀ kì í sì i ṣe àpólà. A ó máa pe eléyìí ní XB. Ìkẹ́ta ni ìsọ̀rí tí kìí ṣe àpínpẹ̀kun tí ó sì jẹ́ ọ̀rọ̀. A ó pe èyí ní XD. Ìkẹ́rin ni ìsọ̀rí tí ó jẹ́ àpínpẹ̀kun tí ó sì tún jẹ́ ọ̀rọ̀. Eléyìí ni XC. Bí àwọn ìpín mẹ́rẹ̀ẹ̀rin ṣe rí nì yí:

(1) (i) {<APÍNPẸ̀KUN, +> <WÚNRẸN, ->} APX (ìsọ̀rí tí ó jẹ́ àpínpẹ̀kun ṣùgbọ́n tí kìí ṣe wúnrẹ̀n kan soso, b.a. ‘bàtà Olú’).

(ii) {<APÍNPẸ̀KUN, -> < WÚNRẸN, ->} XB (ìsọ̀rí tí  kì i ṣe àpínpẹ̀kun tí kìí ṣe  wúnrẹ̀n kan soso, b.a. ‘e Déle’ nínú ‘Ilée Délé’).

(iii) {<APÍNPẸ̀KUN, -> < WÚNRẸN, +>} XD (ìsọ̀rí tí kì i ṣe àpínpẹ̀kun tí ó sì jẹ́ wúnrẹ̀n kan soso, b.a. ‘Dele’ nínú ‘Ilée Délé’).

(iv) {<APÍNPẸ̀KUN, +> < WÚNRẸN, +>} XC (ìsọ̀rí tí ó jẹ́ àpínpẹ̀kun tí ó sì jẹ́  wúnrẹ̀n kan soso, b.a. ‘Olú’ nínú ‘Olú lọ’).

Yàtọ̀ sí òfin ìsọ̀rí, Cann (1984) tún  dábàá òfin fún àwọn ọ̀rọ̀. Òfin yìí ni ó wà ní (15):

(2) (i) [+Ọ̀RỌ̀, +ÌPÌLẸ̀] (Èyí ni ọ̀rọ̀ tí a kò ṣẹ̀dá, bí àpẹẹrẹ, ‘lọ’) [+Ọ, +I][3]

(ii) [-Ọ̀RỌ̀, +ÌPÌLẸ̀] (Èyí ni àfòmọ́, bí àpẹẹrẹ, ‘i’ nínú ‘ijó’) [-Ọ, +I]

(iii) [+Ọ̀RỌ̀, -ÌPÌLẸ̀] (Èyí ni ọ̀rọ̀ tí a ṣẹ̀dá, bí àpẹẹrẹ, ‘ijó’) [+Ọ, -I]

(iv) [-Ọ̀RỌ̀, -ÌPÌLẸ̀] (Èyí ni àtamọ́, bí àpẹẹre, SOO) [-Ọ, -I]

Ìtúpalẹ̀

Ijó

[_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} i][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} jó]]]

Àìlọ

(a) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} àì][_ISC[_{IṢ[+Ọ, +I]} lọ]]]            (bi) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} ì][_ISC[_{IṢ[+Ọ, +I]} lọ]]] (bii) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} à] [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} ì][_ISC[_{IṢ[+Ọ, +I]} lọ]]]]

Àtilọ

(a) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} àti][_ISC[_{IṢ[+Ọ, +I]} lọ]]]  (b) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} à][_ISX[_{WỌ[+Ọ, +I]} ti][_{IṢ[+Ọ, +I]} lọ]]]

Àboyún

(ai) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(aii) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} àbi] [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(bi) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(bii) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} à][_ISX [_{IṢ[+Ọ, +I]} bi] [_ORC[_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]]

Olóyún

(ai) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(aii) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} oní] [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(bi) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢC[_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]

(bii) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢX [_{IṢ[+Ọ, +I]} ní] [_ORC[[_{OR[-Ọ, +I]} o][_{IṢ[+Ọ, +I]} yún]]]]

Ońdè

(a) [_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} oń][_ISC[_{IṢ[+Ọ, +I]} dè]]]

Onílé

[_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} oní][_{OR[+Ọ, +I]} ilé]] (b) [_{OR[+Ọ, +I]} o] [_IṢX[_{IṢ[+Ọ, +I]} ni][_ORC[_{OR[+Ọ, +I]} ilé]]]]

Alàgbà

[_{OR[+Ọ, -I]}[_{OR[-Ọ, +I]} oni][_{OR[+Ọ, +I]} àgbà]] (b) [_{OR[+Ọ, +I]}[_{OR[-Ọ, +I]} o][_IṢX[_{IṢ[+Ọ, +I]} ni][_ORC[_{OR[+Ọ, +I]} àgbà]]]]

Àkójọpọ̀ Orúkọ Ìwé

Bamgbose, A. (1990), Fonoloji ati Girama Yoruba. Ibadan: UPL

Cann, R. (1984), ‘Heads without Bars: A Theory of Phrase Structure’, An Unpublished Paper.

Cann, R. (1986), ‘The Structure of Words’, Work in Progress 19: 107-121. Edinburgh: Department of Linguistics, University of Edinburgh.

Owolabi, D.K.O. (1976), ‘Noun-Noun Construction in Yoruba: A Syntactic and Semantic Analysis.’, PhD Dissertation, University of Ibadan, Ibadan, Nigeria.

Owolabi, Kọla (1995), ‘More on Yorùbá Prefixing Morphology’, in Language in Nigeria: Essays in Honour of Ayọ Bamgboṣe edited by Kọla Owolabi, pp. 92-112. Ibadan, Nigeria: Group Publishers.

Oyelaran, O.O. (1987) ‘Ọ̀nà Kan Ò Wọjà: Mọfọ́lọ́jì Yorùbá’, Yoruba 1: 25-44.

Oyelaran, O.O. (1992), ‘The Category AUX in the Yoruba Phrase Structure’, Research in Yoruba Language and Literature 3: 59-86.

---

[1] Cann 1984. pe eléyìí ní ‘lexical and maximal features’.

[2] ‘X’ dúró fún ìsọ̀rí ọ̀rọ̀, bí àpẹẹrẹ, OR, IṢ, àbbl.

[3] ‘I’ ni ó dúró fún ‘ìpìlẹ̀’, ‘Ọ’ sì  dúró fún ‘ọ̀rọ̀’.