IBÁ-ISELE ATẸRẸRẸ ÈDÈ YORÙBÁ

 

IBÁ-ISELE ATẸRẸRẸ ÈDÈ YORÙBÁ

Credit: Prof L. O. Adewole

Yoruba for academic purpose

1.         ÌFÁÁRÀ

(1) Imperfective tí a lè pín sí habitual àti continuous tí a tún lè tún continuous yìí pín sí non-progressive àti progressive

(2) Imperfective tí a lè pín si habitual àti progressive nìkan.  

2.1       IBÁ ATẸ́RẸRẸ

Lójú Freed (1979: 14) àti Dahl (1985: 91), ọ̀nà tí ibá atẹ́rẹrẹ máa ń gbé ìṣẹ̀lẹ̀ jáde kì í ṣe ọ̀nà ti pé ìṣẹ̀lẹ̀ náà gba àkókò nìkan (durative and continuous) bí kò ṣe pé ìṣẹ̀lẹ̀ náà ń lọ lọ́wọ́ (ongoing). Tí a bá fi ojú àbùdá tí àwọn méjì yìí ṣe àkíyèsí nípa ibá yìí wò ó, a lè sọ pé ọ̀rọ̀ gírámà ti ó ń ṣe irú iṣẹ́ yìí ní èdè Yorùbá ni n. Ọ̀rọ̀ yìí ní àdàpè máa tí a máa ń lò dípò rẹ̀ lẹ́yìn ọ̀rọ̀ tí ó ń fi múùdù han (modal verbs) àti nínú gbólóhùn àṣẹ (imperative constructions). Àpẹẹrẹ àwọn ọ̀rọ̀ méjèèjì yìí nínú gbólóhùn nì yí:

(3)              (a) Mo ń na Adé

(b) Máa lọ báyìí

(d) Mo lè máa na Adé báyìí

Yàtọ̀ sí àwọn àpẹẹrẹ (3), Oyèláran (1982: 45), tún ṣe àlàyé pé ẹ̀dà ibá atẹ́rẹrẹ yìí kan máa ń wáyé sáájú n kan nínú gbólóhùn tó bá ní ọ̀rọ̀ tó ń fi múùdù hàn nínú (occurs “before (a certain n) in a modal construction”). Níwọ̀n ìgbà tí Oyèláran kò ti fún wa ní àpẹẹre. Kankan, ohun tí a rò ni pé àpapọ̀ máa àti n tí ó wà nínú gbólóhùn bí i ó máa ń jẹ ọ̀gẹ̀dẹ̀ ni ó ní láti ní lọ́kàn. Tí ó bá rí bẹ́ẹ̀, a ò rò pé a lè gba àbá yìí wọlé. Ibi tí a fì sí yìí bá ti Ọ̀kẹ́ (1969: 440-449) mu Ọ̀kẹ́ ṣe àlàyé púpọ̀ lórí ìdí tí ó fi yẹ kí á gba máa ń gẹ́gẹ́ bí ọ̀rọ̀ tí ó ń fi ibá àṣeès.etán hàn nínú èdè Yorùbá.

Ọpọlọpọ òǹkọ̀wé ni kò gba ohun tí Ọ̀kẹ́ sọ yìí wọlé. Àlàyé tí wọ́n ń ṣe ni pé tí ó bá jẹ́ pé máa ń ni ó dúró fún ibá àṣeèṣetán, kí ni ó dé tí ibá atẹ́rẹrẹ máa ń gba iṣẹ́ rẹ̀ ṣe ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìgbà? Fún àpẹẹrẹ, tí a bá sọ pé ó ń lọ, a lè túmọ̀ rẹ̀ sí lílọ tí ó ń ṣẹlẹ̀ lọ́wọ́lọ́wọ́ báìí tàbí ìlọ kan tó máa ń wáyé. torí pé a lè lo ibá atẹ́rẹrẹ àti às.eès.etán sí ọ̀kan náà².

Ó ṣòro fún wa láti fara mọ́ irú àlàyé tí àwọn òǹkọ̀wé yìí ṣe yìí. Ìdí ni pé nínú ọ̀pọ̀lọpọ̀ èdè ni ìlò ibá às.eès.etán àti ibá atẹ́rẹrẹ ti máa ń wọnú ara ní ààyè kant àbí òmíran2 tí a kì í sì í torí èyí sọ pé a ó pa ìsọ̀rí írámà méjèèjì yìí pọ̀ nínú àwọn èdè yìí. Mufwene (1984: 41) pe irú ìlò ibá àṣeès.etán báyìí ní “the habituative extension of the progressive”.

Àkíyèsí tí a tún ṣe ni pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ gbólóhùn ni ó wà ní èdè Yorùbá nínú èyí tí ibá atẹ́re.rẹ àti biá àṣeèṣetán ti ta ko ara wọn. Fún àpẹẹrẹ, gbólóhùn (4a) yàtọ̀ sí (4b). Ìtumọ̀ wọn náà yàtọ̀ sí ara, a kò sì lè gbé ọ̀kan fún èkejì.

(4)              (a) Kòkó ń gbẹ

(b) Kòkó máa ń gbẹ

Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àpẹẹrẹ tó jọ irú èyí ni Ọ̀kẹ́ (1969: 440-448) tọ́ka sí. Ó ní àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe kan tilẹ̀ wà tí ó jẹ́ pé ọ̀kan nínú àwọn ìsò.rí gírámà méjèèjì yìí ni wọ́n lè bá ṣe pọ̀. Díẹ̀ nínú àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe tí ó tọ́ka sí ni wá àti wà tí ibá atẹ́rẹrẹ kò lè saájú. Àwọn mìíràn ni bọ̀ àti bẹ tí a kò lè lo ibá àṣeèṣeán mọ́.

(5)              (a)       Ó máa ń wá

(b)       Ó máa ń wà (ní ibẹ̀)

(d)       Ó ń wá³

(e)       Ó ń wà

(6)              (a)       Ó máa ń bọ̀

(b)       Ó máa ń bẹ

(d)       Ó ń bọ̀

(e)       Ó ń bẹ

A ó ṣe àkíyèsí pé ohun tí ó jẹ ibá atẹ́rẹrẹ lógún ni wí pé ìṣẹ̀lẹ̀ tí ọ̀rọ̀-ìṣe dúró fún ń ṣẹlẹ̀ lọ́wọ́ (ongoing) Freed 1979: 14 àti Dahl 1985: 91). Ọ̀pọ̀ òǹkọ̀wé Yorùbá ni kò kọ ibi ara sí àbùdá kan pàtàkì tí ó jẹ ibá atẹ́rẹrẹ lógún yìí. Ohun tí àwọn òǹkọ̀wé yìí máa ń tẹnpẹlẹ mọ́ jù ni bí ìṣẹ̀lẹ̀ tí ọ̀rọ̀-ìṣe tí ó tẹ̀lé ibá atẹ́rẹrẹ yìí ń tọ́ka sí ṣe pẹ́ to (durativity). Torí irú èrò yìí ni Dahl  (1985: 91) ṣe ṣe àlàyé pé “The label ‘durative’ for PROG... is misleading in that it gives the impression that PROG is used in contexts where duration of a process is stressed”. Tí a bá sì wò ó náà, a ó rí i pé ìṣẹ̀lẹ̀ tí kò gba àsìkò lọ rẹ rẹ rẹ (punctual temproal reference) ni a máa ń fi ibá atẹ́rẹrẹ tọ́ka sí. Fún àpẹẹrẹ, a lè lo ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn bí i (7a) ṣùgbọ́n a kì í sábàá lò ó ní (7b). Dípò (7b), (7d) ní a máa ń gbọ́. A sì tún lè gbọ́ (7e) náà.

(7)              (a)       Ní ìwòyí àná, ó sì ń na Olú

(b)       Ó ń kọrun fún wákàtí mẹ́ta³

(d)       Ó kọrin fún wákàtí mẹ́ta

(e)       Ó máa ń kọrin fún wákàtí mẹ́ta.

A ó ṣe àkíyèsí pé ẹ̀yánrọ̀-ìṣe, wákàtí mẹ́ta, tí ó wà nínú gbólóhùn (7b) ni ibá atẹ́rẹrẹ kò lè bá ṣe pọ̀ tí a kì í fi í sábàá sọ irú ìpèdè yẹn. Àìlè bá irú ẹ̀yánrọ̀-is.e yìí ṣe pọ̀ yẹ kí ó jẹ́ ìdí pàtàkì mìíràn tí ó fi yẹ kí á ya ìsọ̀rí gírámà ibá atẹ́rẹrẹ sọ́tọ̀ sí ibá àṣeès.etán nítorí ibá atẹ́rẹrẹ tí ẹ̀yánrọ̀-ìṣe kan kò lè bá ṣe pọ̀ ni (7b) ni ibá àṣeès.etán bá ṣe pọ̀ ní (7e).

Tí a bá wo gbogbo àlàyé tí a ṣe sókè yìí, ìbéèrè tí yóò wá sí wa lọ́kàn ni pé kí ni ó fà á tí ẹnu òǹkọ̀wé Yorùbá kò fi kò lórí wí pé ó yẹ kí ibá àṣeèṣetán tí ó yàtọ̀ sí ibá atẹ́rẹrẹ wà ní èdè Yorùbá. Nǹkan tí a rò pé ó fa àìkò ẹnu yìí ni ẹ̀dà kan náà tí àwọn ìsọ̀rí gírámà méjèèjì yìí máa ń sábàá ní. Fún àpẹẹrẹ, tí a ba wo gbólóhùn (8), a lè sọ pé ó níí ṣe pẹ̀lú ibá atẹ́re.rẹ àti ibá aṣeès.etán ṣùgbọ́n tí a bá wo ìyisódì rẹ̀ níbi tí (9a) ti jẹ́ ìyísódì fún ibá atẹ́rẹrẹ tí (9b) sì jẹ́ ìyísódì fún ibá às.eès.etán ni a ó rí i pé àmì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni a lò fún ọ̀kọ̀ọ̀kan wọn.

(8)                          Máa ṣe é

(9)              (a)       Má ṣe é

(b)       Má máa ṣe é

Ọ̀pọ̀lọpọ̀ òǹkọ̀wé tí kò ṣe àkíyèsí àwọn àpẹẹrẹ tí a tọ́ka sí lókè yìí ni ó máa ń sọ pé ẹ̀dà n tí ó dúró fún ibá atẹ́rẹrẹ ni maa n. A lérò pé àlàyé tí a ṣe sókè yìí yóò jẹ́ kí a gbà pé èdè Yorùbá nílò ibá àṣeèṣetán tí ó yàtọ̀ sí ibá atẹ́rẹrẹ.

2.2       ÌYÍPADÀ ÀÌYÍPADÀ⁴ (DYNAMIC- STATIVE)

Àbùdá kan tí a tún máa ń tọ́ka sí nípa ibá atẹ́rẹrẹ ni àbùdá tí a lè pè ní ìyípadà (non-stativity feature). Ohun tí èyí fi yé wa ni pé ìlò ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn máa ń dá lé irú ọ̀rọ̀-ìṣe tí a fẹ́ lò ó mọ́. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àbá náà ló ti wà nílẹ̀ lórí ìlò ọ̀rọ̀-ìṣe mọ ibá atẹ́rẹrẹ báyìí. Lójú púpọ̀ nínú àwọn òǹkọ̀wé Yorùbá, ọ̀rọ̀-ìṣe bá lè yí padà (dynamic verb) nìkan ni ibá atẹ́rẹrẹ máa ń bá ṣe. Àbá Ajéígbé (1979: 16) nìkan ni ó fẹ́rẹ̀ yàtọ̀ díẹ̀. Lójú rẹ̀ gbogbo àmì tó dúró fún àsìkò (tense) nínú èdè Yorùbá ni ó lè bá àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà (stative verb) ṣe. Àpẹẹrẹ tí ó fúnw à níwọ̀nyí.

(10)         (a)       Adé ti burú ṣùgbọ́n kò burú mọ́

(b)       Òjó yóò ga tó Adé ní ọdún yí.

Níwọ̀n ìgbà tí Ajéígbé kò ti ṣàlàyé bóyá ara àwọn ìsọ̀rí gírámà tí ó tò mọ́ àsìkò ni ibá atẹ́rẹrẹ wà, ibi tí ó fi sí nípa àjọ-ṣe-pọ̀ ibá yìí àti ọ̀rọ̀-ìṣe kò yé wa.

Lójú Oyèláran (1982: 37), kò sí tàbí ṣùgbọ́n, ohun tí ó fara mọ́ ni pé ibá atẹ́rẹrẹ kò lè bá ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà ṣe pọ̀. Tí a bá rí ibá atẹ́rẹrẹ ní ẹ̀gbẹ́ ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà nínú gbólóhùn, ohun tí Oyèláran (1982: 37) sọ nípa rẹ̀ ni pé “the only permissible reading is iteration, since reference to situation-internal time would be nonsensical”.

Lákọ̀ọ́kọ́ ná, níwọ̀n ìgbà tí Oyèláran kò ti fún wa lápẹrẹ ohun tí ó pè ní “iteration” àti “situation-internal time”, ó yẹ kí á tọ́ka sí irú àpẹẹrẹ yìí bí ó s.e yé wa sí. Ohun tí ó ya (11a) sọ́tọ̀ sí (11b) ni pé a ṣe “iteration” ìyẹn àtẹ̀mọ́ ní (11a) tí a sì tọ́ka sí ohun tí ó ń sẹlẹ̀ lọ́wọ́ (situation-internal time”) ni (11b).

(11)         (a)       Ó lọ lọ lọ (kò dé)

(b)       Ó ń lọ

Lóòótọ́, a gba ohun tí Oyèláran sọ pé ibá atẹ́rẹrẹ lè wà pẹ̀lú ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà nínú gbólóhùn kí a sì fún ọ̀rọ̀-ìṣe náà ní ìtumọ̀ àtẹ̀mọ́ bí i ti (11a) ṣùgbọ́n a tún ṣe àkíyèsí pé ọ̀pọ̀ ìgbà ni a lè tọ́ka sí ohun tí ń sẹlẹ̀ lọ́wọ́ bí i ti (11b). Tí a bá wo gbólóhùn (12), yàtọ̀ sí pé a lè fún ọ̀rọ̀-ìṣe inú wọn ní ìtumọ̀ àtẹ̀mọ́, a ó ṣe àkíyèsí pé a tún ń fọkàn sí àbùdá tàbí àdámọ́ àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe yìí tí ó jọ ti ọ̀rọ̀-ìṣe tí ó ń yá padà.

(12)         (a)       Mo ń gbọ́n sí i

(b)       Mo ń gbọ́ Yoùbá sí i

(d)       Ó ń jọ bàbá rẹ̀ sí i lójoojúmọ́

Gbogbo ọ̀rọ̀-ìṣe yìí ni a ń ṣe àkíyèsí pé wọ́n ń yí padà. ti pé a ń rí àyípadà ìṣẹ̀lẹ̀ nìkan kọ́, a ń rí ìṣẹ̀lẹ̀ yìí gan an bí ó ṣe ń yí padà ni síṣẹ̀-n-tẹ̀lé. Ọ̀rọ̀-ìṣe gbọn, gbọ́ àti jọ wá di ohun tí a rí ti ó ń yí padà láti ipò kan sí ipò mìíràn.

Àlàyé tí Mufwene (1984: 35) ṣe nípa ibá atẹ́rẹrẹ bá àkíyèsí tí a ṣe sókè yìí mu. Ó pe ibá atẹ́rẹrẹ ní oríṣìí ẹ̀yán kan tí ó máa ń ṣe iṣẹ́ wọ̀nyí:

(13)                                 (a)       converts events expected to be punctual into longer-lasting, even if trasient, stats of affaris.

(b)       conversely converts those states of affairs expected to last long “lexical statives) to shorter-lasting/transient states of affairs.

(c)       simply presents those verbs whose denotations are neutal with regards to duration as in process/in (transient) duration, though duration is expected of statives.

Àkíyèsí tí a ṣe lókè yìí ni ó jẹ́ kí á gbà pé lóòótọ́, ọ̀rọ̀-ìṣe tó bá ń yí padà ni ó rọ ibá atẹ́rẹrẹ lọ́run lati bá ṣe pọ̀, èyí kò sọ pé kì í bá èyí tí kì í yí padà náà ṣe. Tí àjọṣepọ̀ bá wà láàrin ibá atẹ́rẹrẹ àti ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà, ipò ọ̀rọ̀-ìṣe tí ó ń yí padà ni a ó to àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe yìí sí.

2.3       IBÁ ATẸ́RẸRẸ NÍNÚ GBÓLÓHÙN ÀṢẸ

Ó yẹ kí á mẹ́nu ba ìhùwàsí ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn àṣẹ. Yàtọ̀ sí ìtumọ̀ ohun tí yóò ṣẹlẹ̀ tí a máa ń fún gbólóhùn àṣẹ, ìtumọ̀ tó jẹ mọ́ ibá atẹ́rẹrẹ nìkan ni ó tún kù tí a lè fún gbólóhùn yìí. Ìyẹn ni pé tí a bá pe ìpèdè yìí Lọ wò ọ́ ohun tí yóò yé wa sí ni pé a ní kí ẹni tí a ń bá sọ̀rọ̀ lọ wo ẹnì kan báyìí tàbí kí ó lọ wò ó lẹ́hìn ìgbà tí a sọ̀rọ̀ yẹn. Ìtumọ̀ tó jẹ mọ́ ibá atẹ́rẹrẹ tí a máa ń fún gbólóhùn àṣẹ yìí ni kì i sábàá jẹ́ kí á lo ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn àṣẹ nínú ọ̀pọ̀lọpọ̀ èdè. Èdè Yorùbá yàtọ̀ sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ èdè mìíràn nípa ìlò ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn àṣẹ. Ẹ jẹ́ kí a wo àwọn gbólóhùn àṣẹ tí kò ní ibá atẹ́rẹrẹ yìí àti ẹgbẹ́ wọn tí ó ní in:

(14)         (a)       Lọ

(b)       Máa lọ

(15)         (a)       Jẹun

(b)       Máa jẹun

(16)         (a)       Sùn

(b)       Máa sùn

Gbogbo gbólóhùn àṣẹ mẹ́tẹ̀ẹ̀ta tí kò ní ibá atẹ́rẹrẹ nínú ni a rí ẹgbẹ́ wọn tí ó ní ibá atẹ́rẹrẹ. Ọ̀nà méjì ni a lè gbà sàlàyé wíwọ́pọ̀ tí ibá atẹ́rẹrẹ wọ́pọ̀ nínú gbólóhùn àṣẹ èdè Yorùbá. Lọ́nà kìíní, àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe kan wà tí a kò l2 lò wọ́n láìjẹ́ pé a lo ibá atẹrẹrẹ mọ́ wọn. Ìyẹn ni pé inú gbólóhùn kí gbólóhùn tí a bá ti lo àwọn ọ̀rọ̀-ìṣe wọ̀nyí yálà gbólohùn àlàyé ni o tàbí ti àṣẹ tàbí ti ìbéèrè,ibá arẹ́rẹrẹ àti ọ̀rọ̀-ìṣe wọ̀nyí gbọ́dọ̀ jọ wà pọ̀ ni.

(17)                     ÀLÀYÉ

(a)       Mo ń bọ̀

(b)       Mo bọ̀

(18)                      ÌBÉÈRÈ

(a)       Ṣé o ń bọ̀?

(b)       Ṣé o bọ̀

(19)                     ÀṢẸ

(a)       Máa bọ̀

(b)       bọ̀

Ìdí pàtàkì kejì ni pé gẹ́gẹ́ bí ìhùwàsí ibá atẹ́rẹrẹ nínú gbólóhùn àlàyé, nínú gbólóhùn àṣẹ náà, ó máa ń tọ́ka sí pé kí ìṣẹ̀lẹ̀ ti máa lọ lọ́wọ́ ní àkókò kan.

(20)         (a)       Sọ ọ́ kí n tó dé

(b)       Máa sọ ọ́ kí n tó dé

Irú ìṣẹ̀lẹ̀ tó ń sẹlẹ̀ lọ́wọ́ tí a ṣe àkíyèsí ní (20b) kò sí ní (20a).

2.4       ÌYÍSÓDÌ IBÁ ATẸ́RẸRẸ

Ibá atẹ́rẹrẹ ṣòro lati yí sodì ní èdè Yorùbá. Ìyẹn ni pé tí a bá rí gbólóhùn bú (21a) tí a lè fi èdè lójíìkì (formal language) kọ ní (21b), ọ̀nà ìyísódì tó wà fún wa ni pé kí á yí ẹni tó ń fò yẹn sódì wí pé kò fò tàbí kí á yí ìfò yẹn gan an sódì pé kì í ṣe ìfò ló ń fò, nǹkan mìíràn ni ó ń ṣe. Tí a bá ní kí á yí ibá atẹ́rẹrẹ inú gbólóhùn yìí sódì, ọ̀nà tí a lè lò ni (21d).

(21)         (a)       Ó ń fò

(b)       Ibá Atẹ́rẹrẹ (Fò (òun)⁵

(d)       Kì í ṣe pé ó ń fò lọ́wọ́ báyìí ṣùgbọ́n ó ti parí ìfò fífò⁶

Ọ̀nà kan tí Moravcsik (1982: 96-99) ṣe àkíyèsí pé a fi lè yọ nínú irú wàhálà àwítúnwí (awkward circumlocution) tí a ṣe ni (21d), ni pé kí á fi ojú àpólà gbólóhùn wo ìyísódì tí a fẹ́ ṣe kí á sì yí ibá atẹ́rẹrẹ sódì pẹ̀lú àpólà ìṣe tí ó tẹ̀ lé e⁷. Tí a bá fi ojú èyí wò ó, ìyísódì (21a) ni (22a) tí èdè lọjíìkì (formal language) rẹ̀ kì í ṣe (21b) ṣùgbọ́n (22d).

(22)         (a)       Kò fò

(b)       -Ex (x ń lọ lọ́wọ́, àti pé x kì í ṣe ìfò tí ó ń fò)⁸

(d)       Ex (x ń lọ lọ́wọ́, àti pé x kọ́ nì ìfò tí Ó ń fò)⁹

Tí (22d) bá jẹ́ èdè lọ́jíìkì (formal language) ìyísódì (21a), a jẹ pé a lè sọ pé (21a) jẹ́ òótọ́ tí ó bá jẹ́ pé ní àkókò tí a ní lọ́kàn, ń ṣe ni e.ni tí a ń sọ̀rọ̀ nípa rẹ̀ ń ṣe nǹkan mìíràn lọ́wọ́, kò fò¹⁰.

A ṣe àkíyèsí pé kò sí ìyàtọ̀ kankan láàrin ìyísódì ibá às.etán (perfective) àti ibá atẹ́rẹrẹ. Wo (23).

(23)         (a)       Ó fò

(b)       Kò fò

Ohun tí ó fa èyí ni àkíyèsí tí given (1978: 97)¹¹ ṣe pé àmì tí ó ń fi ibá àti àsìkò hàn máa ń pọ̀ ní gbólóhùn àlàyé ju gbólóhùn ẹ̀kọ̀ lọ.

3.         ÌSỌNÍSÓKÍ

Nínú àròkọ yìí, a gbìyànjú láit fi hàn pé ó yẹ kí á ní ìsọ̀rí gírámà ibá atẹ́rẹrẹ àti ibá àṣeèṣetán ní èdè Yorùbá. A tún ṣàlàyé iṣẹ́ tí ibá atẹ́re.rẹ ń ṣe tí òun àti ọ̀rọ̀-ìṣe tí kì í yí padà bá jọ wà nínú gbólóhùn. a wá sọ ìdí tí ibá atẹ́rẹrẹ fi wọ́pọ̀ ní èdè Yorùbá kí a tó fi ìyísódì ibá atẹ́rẹrẹ kádìí ọ̀rọ̀ wa.

ÌTỌSẸ̀ Ọ̀RỌ̀

1.      Àwa la fún ibá yìí ní orúkọ yìí.

2.      Wo Awóùlúyì (1967: 263-264) àti Awóyalé (1974: 18) fún àpẹẹre.

3.      A lè gba gbólóhùn yìí wọlé tí a bá wo n tí ó wá nínú rẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àdàpè fún máa n, ibá àṣeèṣetán.

4.      Àwa la túmọ̀ Gẹ̀ẹ́sì méjì yìí sí Yorùbá

5.      Ní Gẹ̀ẹ́sì, ó jẹ́ “PROG (Jump (He)”.

6.      Ní Gẹ̀ẹ́sì, ó jẹ́ “It is not the case that he is jumping now, but that he has completed jumping”.

7.      Ní Gẹ̀ẹ́sì, ó jẹ́ “To interpret negation with aspect on the subsential level and apply negation inside the PROG operator, directly to the VP”.

8.      Ní Gẹ̀ẹ́sì, -Ex (x is in progress, and x is a jump by Him).

9.      Ní Gẹ̀ẹ́sì, Ex (x is in progress, and x is not a jump by Him).

10. Ní Gẹ̀ẹ́sì: “If and only if at the point or interval of evalaution, the agent is not jumping but doing something else”.

11. Ohun tí ó sọ gan an: “tense-aspect in affirmative is almost always alrger – but never smaller – than in the negative. Thus languages tend to innovate more tense-aspectual elaboration in the affirmative, and only slowly do these innovation spread into the negative”.