Ẹ̀yán Aṣàfihàn nínú Ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀

 

Ẹ̀yán Aṣàfihàn nínú Ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀

Credit: Prof L. O. Adewole

Yoruba for academic purpose

 

Ìfáárà

Awoyale (1995) ṣe ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ àlàyé nípa àwọn ìsọ̀rí gírámà tí ó wà nínú èdè Yorùbá. Lára àwọn ìsọ̀rí tí ó yẹ̀ wò ni èyí tí ó pè ní ‘determiner’ tí ó sì pín àwọn wúnrẹ̀n yìí, yẹn, kan àti náà sí abẹ́ rẹ̀. ‘Determiner’ yii ni Bamgboṣe (1990: 124-125) pín sí abẹ́ ìsòrí mẹ́ta. Abẹ́ ẹ̀yán aṣòǹkà ni Bamgboṣe (ib.) pín kan sí; ó pín yìí àti yẹn sí abẹ́ ẹ̀yán-aṣàfihàn ó sì pín náà sí abẹ́ èyán-atọ́ka aṣàfihàn. Gbogbo àwọn wúnrẹ̀n mẹ́tẹ̀ẹ̀ta yìí ni Awobuluyi (2013: 63) pín sí abẹ́ ẹ̀yán aṣàfihàn. Nínú iṣẹ́ yìí, àwọn wúnrẹ̀n wọ̀nyí ni a fẹ́ yẹ̀ wò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

Yìí

Nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀, ghìn-ín ni wọ́n ń lò dípò yìí gẹ́gẹ́ bí ó ṣe jẹ yọ ní (1).

(1) Ọmọ ghìn-ín ‘Ọmọ yìí’

Lójú Bamgboṣe (1990: 126), láti ara èyí ni a ti ṣẹ̀dá yìí. Ó pe èyí ní ọ̀rò-orúkọ. Lójú rẹ̀, a ṣẹ̀dá yìí láti ara èyí nípa mímú ìgbésẹ̀ fonọ́lọ́jì fáwẹ̀lì pípajẹ lò. A pa fáwẹ̀lì tí ó ṣáájú èyí jẹ; àbájáde rẹ̀ sì ni yìí. Ó fi ìyàtọ̀ wọn hàn nínú Bamgbose (ib.) báyìí:

(2) (a) aṣọ èyí   (aṣọ ẹni tí a tọ́ka sí)

(b) aṣọ yìí         (aṣọ tí a tọ́ka sí).

Irú àlàyé ìṣẹ̀dá lọ́nà yìí kò ṣeé ṣe nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Ìdí ni pé, gẹ́gẹ́ bí a ṣe sọ tẹ́lẹ̀, ghìn-ín ni wọ́n ń lò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ dípò yìí tí wọ́n sì ń lo yèé  fún èyí tí wọ́n ń lò nínú olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá. Àpẹẹrẹ ìlò àwọn wúnrẹ̀n wọ̀nyí nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ni ó wà ní (3).

(3) (a) asọ yèé              (aṣọ ẹni tí a tọ́ka sí)

(b) aṣọ ghìn-ín             (aṣọ tí a tọ́ka sí)

Èyí fìhàn pé kò sí ọ̀nà tí a fi lè ṣẹ̀dá  ghìn-ín láti ara yèé nípa ìró fáwẹ̀lì pípajẹ.

Bamgboṣe (1990: 214) tún mẹ́nu ba oríṣi yìí kan tí ó pè ní wúnrẹ̀n àtẹnumọ́. Ó fi ìyàtọ̀ tí ó wà láàrin wúnrẹ̀n yìí àti yìí ẹ̀yán-aṣàfihàn hàn báyìí:

(4) (a) Bàbá yìí ni ó ń lọ (ẹ̀yán)

(b) Bàbá ni ó ń lọ yìí (wúnrẹ̀n atẹnumọ́).

A tilẹ̀ lè lo àwọn méjèèjì pọ̀ nínú gbólóhùn kan ṣoṣo gẹ́gẹ́ bí ó ṣe jẹ yọ nínú (5).

(5) Bàbá yìí₁ ni ó ń lọ yìí₂

Ní (5), yìí₁ jẹ́ ẹ̀yán aṣàfihàn nígbà tí yìí₂ sì  jẹ́ wúnrẹ̀n àtẹnumọ́. Nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀, a lè lo ghìn-ín báyìí náà. Ẹ wo àpẹẹrẹ (6).

(6) (a) Bàbá ghìn-ín lọ́ ń lọ      (ẹ̀yán)

(b) Bàbá lọ́ ń lọ ghìn-ín           (wúnrẹ̀n àtẹnumọ́)

(d) Bàbá ghìn-ín₁ lọ́ ń lọ ghìn-ín₂

Níbí náà, bí o ṣe wà ní (5), ghìn-ín₁ jẹ́ èyán aṣàfihàn nígbà tí ghìn-ín₂ jẹ́ wúnrẹ̀n àtẹnumọ́.

Awobuluyi (2013: 63) kò ya ìlò  èyí àti yìí sọ́tọ̀ sí ara wọn. Ọ̀kan náà ni ó kà wọ́n sí. Nígbà tí ó ń sọ̀rọ̀ nípa ẹ̀yán aṣàfihàn ní Awobuluyi (ib.), àpẹẹrẹ tí ó fún wa ni a kọ sí (7).

(7) Bàbá kan wà ní Èkó, bàbá … àyí lówó ju ṣẹ̀kẹ̀rẹ̀

Tí a bá tilẹ̀ wo Awobuluyi (2008) níbí tí ó ti ṣe ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ àlàyé nípa ìṣẹ̀dá ọ̀rọ̀-orúkọ, kò mẹ́nu ba ìṣẹ̀dá yìí láti ara èyí.

Awobuluyi (2013: 36) tún menu ba yìí/èyí kan tí ó pè ní arọ́pò-orúkọ atọ́ka-ohun. Ibi ni ó sọ pé yìí/èyí yìí máa ń tọ́ka. Àpẹẹrẹ tí ó fún wa ni a kọ sí (8).

(8) (a) Kí ni èyí/yìí?

(b) Ta ni èyí/yìí?

Ẹka-èdè Ifẹ̀ kìí lo ghìn-ín tí wọ́n máa ń ló dípò yìí ẹ̀yán-aṣàfihàn báyìí. Dípò (8a) àti (8b), gbólóhùn tí wọ́n máa ń lò ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ni (9a) àt (9b) ní sísẹ̀-n-tẹ̀lé.

(9) (a) Kí rèé?

(b) Yè sí rèé?

Ohun tí eléyìí fi hàn ni pé ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ya ìlò yìí gẹ́gẹ́ bí èyán-aṣàfihàn sọ́tọ̀ sí ìlò wúnrẹ̀n mìíràn tí ó wà fún arọ́pò-orúkọ atọ́ka-ohun.

Yẹn

Ìsọ̀rí tí Bamgboṣe (1990: 125) pín yìí sí náà ni ó pín yẹn sí. Ẹ̀yán-aṣàfihàn ni ó pe méjèèjì. Nì ni wọ́n máa ń lò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ dípò yẹn tí wọ́n máa ń lò nínú olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá. Ìyẹn ni pé dípò (10a), (10b) ni wọ́n máa ń sọ nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

(10) (a) ọmọ yẹn

(b) ọmọ nì

Ara ìyẹn ni Bamgboṣe (1990: 126) ti sọ pé a ṣẹ̀dá yẹn nípa ìgbésẹ̀ fonólójì tí a ń pè ní fáwẹ̀lì pípajẹ. Lóòótọ́, kò fún wa ní àpẹẹrẹ ìlò ní gbólóhùn fún ìyẹn ṣùgbọ́n ohun tí a rò pé ó mú un ṣe eléyìí ni pé àpẹẹrẹ tí ó lò fún èyí yóò ṣisẹ́ fún ìyẹn. Ẹ wo (11).

(11) (a) asọ ìyẹn           (aṣọ ẹni tí a tọ́ka sí)

(b) aṣọ yẹn                   (aṣọ tí a tọ́ka sí)

Ohun tí wọn yóò sọ dípò (11) ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ fi hàn pé ó dàbí ìgbà pé a lè sọ pé a ṣẹ̀dá wúnrẹn tí ẹ̀ka-èdè yìí ń lò fún yẹn láti ara èyí tí wọ́n ń lò fún ìyẹn nípa ìró fáwẹ̀lì pípajẹ. Ẹ wo (12).

(12) (a) asọ yèé nì        (aṣọ ìyẹn)

(b) aṣọ nì                     (aṣọ yẹn)

Ẹni tí ó bá fẹ́ mú àbá yìí lò lè sọ pé a pa yèé jẹ láti ara yèé nì tí ó dúró fún ìyẹn tí wọ́n ń lò ní olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá ni a fi rí ni tí ó dúró fún yẹn tí wọ́n ń lò ní olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá. N ìdàkejì ẹ̀wẹ̀, a tún lè sọ pé a ṣẹ̀dá wúnrẹ̀n tí ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ń lò dípò èyí tí wọ́n ń lò nínú olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá nípa ìró pípajẹ náà. Ẹ wo (13).

(13) (a) aṣọ yèé nì        (= aṣọ ìyẹn)

(b) aṣọ yèé                   (= aṣọ èyí)

Ẹni tí ó bá fẹ́ mú àbá yìí wá lè sọ pé a pa nì jẹ láti ara yèé nì ni a fi ṣẹ̀dá yèé.

Bamgboṣe (1990: 214) kò mẹnu ba ìlò yẹn gẹ́gẹ́ bíi wúnrẹ̀n àtẹnumọ́ ṣùgbọ́n níwọ̀n ìgbà tí a ti lè fi yẹn ní (14b) rọ́pò yìí nínú àpẹẹrẹ tí ó fún wa tí a tún kọ sí (14a), a lérò pé a lè pe yẹn (14b) náà ní wúnrẹ̀n àtẹnumọ́.

(14) (a) Bàbá ni ó ń bọ̀ yìí

(b) Bàbá ni ó ń bọ̀ yẹn

Bí èyí bá rí bẹ́ẹ̀, a jẹ́ pé nì ni ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ máa ń lò bíi wúnrẹ̀n àtẹnumọ́ dípò yẹn. Ẹ wo (15).

(15) Bàbá lọ́ mí bọ̀ọ nì

A ó ṣe àkíyèsí pé ọ kán ṣáájú nì tí kò ṣáájú yẹn. A lè lo àbá tí Abraham (1958: 441) dá pé ‘when the noun preceding nì ends in mid-tone, it becomes mid-low falling tone’ láti ṣe àlàyé ohun tí ó ń ṣẹlẹ̀ ní bí. Lóòótọ́, bọ̀ tí ó ṣááajú nì kìí ṣe ọ̀rò-orúko, a lè fi ojú àbá Abraham (ib.) wo ohun tí ó ń ṣẹlẹ̀. Ní ìdà kejì ẹ̀wẹ̀, ó sì lè jẹ́ pé ohun tí Awobuluyi (2013) sọ pé fáwèlì ni ó máa ń ṣaájú àwọn ọ̀rọ̀ kan èyí tí ó fi ń kọ yìí ní àyí (Awobuluyi (2013: 63) ni ó ń sẹlẹ̀ sí nì. Tí a bá lo àbá yìí, ohun tí a ó sọ ni pé ìpìlẹ̀ Bàbá lọ́ mí bọ̀ inì ni gbólóhùn náà ní ìpìlẹ̀. Àránmọ́  ni ó wá sọ ọ́ di Bàbá lọ́ mí bọ̀ọ nì.

Àlàyé tí Awobuluyi (2013: 63) ṣe nípa yẹn ni pé a lè lò ó gẹ́gẹ́ bí ẹ̀yán aṣàfihàn. Ẹ wo (16).

(16) Bàbá … àyẹn sónú ju àjẹ́

Nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀, nì ni wọn yóò lò dípò àyẹn. Ẹ wo (17).

(17) Bàbá … nì sónú jàjẹ́

Àpẹẹrẹ mìíràn tí Awobuluyi (2013: 36) ni ibi tí ó ti lo ìyẹn  gẹ́gẹ́ bí arọ́pò-orúkọ atọ́ka-ohun. Ẹ wo (18).

(18) Èwo ni ìyẹn?

Rèé nì ni wọn yóò lò dípò ìyẹn tí ó wà ní (18) ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

(19) Èwo rèé nì

Tí ó bá jẹ́ pé Èwo ni èyí? ni, Èwo rèé ni wọn  yóò lò ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

Kan

Ní abẹ́ ẹ̀yán aṣòǹkà ni Bamgboṣe (1990: 124) to kan sí ṣùgbọ́n ní ibẹ̀, ó kà á sí kòbẹ́gbẹ́mu nítorí pé kò hùwà bí àwọn ẹgbẹ́ rẹ̀ ṣe ń hùwà. Ọ̀kan nínú àwọn ẹ̀yàn aṣàfìhàn ni Awobuluiyi (2013: 63) ka kan kún. Àpẹẹrẹ tí ó fún wa ni (20).

(20) Mo rí ìwé kan níbẹ̀

Kàn ni wọ́n máa ń lò dípò kan nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

(21) Mo ríwèe kàn ńbẹ̀

Abraham (1958: 513) ṣe ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ àlàyé nípa ìhùwàsí kan. Ó ní:

When the noun preceding kọn has high tone or mid-high rising tone, then these change to high-mid falling-tone: ọwọ́ọ̄ kan ‘one hand’.

Òfin yìí kò ṣíṣẹ́ nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ nítorí pé dípò àpẹẹrẹ tí Awobuluyi (ib.) fún wa, (22) ni wọn yóò sọ nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

(22) Ọwọ́ọ̀ kàn

Abraham (ib.) tún sọ pé

When the noun before kọn has two or more mid-tones, then the syllable immediately before kọn falls from mid to mid-low: abẹ̄ẹͮ kan ‘one razor’

Òfin yìí náà kò ṣiṣẹ́ fún kàn nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ nitorí pé dípò àpẹẹrẹ tí Abraham (i.m.) fún wa, (23) ni wọn yóò sọ ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ní ibi tí ó jẹ́ pé ohùn ìsàlẹ̀ ni ó ṣáájú kàn.

Abẹẹ̀ kàn

Òfin tí Abraham (i.m.) fi kádìí àlàyé rẹ̀ nípa kọn ṣisẹ́ fún kàn nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Ó ní:

But the words ohun, ẹni, and ibi form an exception to 4a.iii as they become respectively ohùn, ẹnì and ibì before kọn: ẹnì kọn ‘one person’.

(24) ni wọn yóò sọ ní ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ náà ní ibi tí ẹni ti yí padà di ẹnì.

Ẹnì kàn

Ohun tí èyí ń fihàn ni pé dípò òfin mẹ́ta tí Abraham mú lò fún olórí ẹ̀ka-èdè Yorùbá fún ìyípadà ohùn ṣáájú kan, ẹyọ kan ni ó ṣiṣẹ́ fún ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀.

Náà

Ọ̀kan nínú àwọn ẹ̀yán-atọ́ka aṣàfihàn ni Bamgboṣe (1990: 125) ka náà  sí gẹ́gẹ́ bí ó ṣe jẹ yọ ní (25).

(25) ilú náà

Abẹ́ ẹ̀yán aṣàfihàn náà ni Awobuluyi (2013: 62) pín náà sí ó sì fún wan ní àpẹẹrẹ (26).

(26) Bàbá náà lówó ju ṣẹ̀kẹ̀rẹ̀ lọ

Dípò náà, nì ni wọ́n máa ń lò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Ìyẹn ni pé dípò (25) àti (26), ohun tí wọn yóò sọ nínú ẹ̀ka-èdè ifẹ̀ ni (27) àti (28).

(27) ilú nì

(28) Bàbá nì lówó ju ṣẹ̀kẹ̀rẹ̀ lọ

Ohun tí a ó ṣe àkíyèsí ni pé dípò yẹn àti náà tí wọ́n ń lò ní olórí-ẹ̀ka-èdè Yorùbá, nì ni wọ́n máa ń lò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Bóyá nítorí pọ́nna tí eléyìí lè dá sílè, dìpò ìlò nì fún náà, wọ́n tún máa ń lo ọ̀ún fún náà nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Ìyẹn ni pé dípò (27) àti (28), a tún lè gbọ́ (29) àti (30).

(29) ilú ọ̀ún

(30) Bàbá ọ̀ún lówó ju ṣẹ̀kẹ̀rẹ̀ lọ

Abraham (1958: 434-435) pín náà  sí abẹ́ ìsọ̀rí ọ̀rọ̀-àpèjúwe. Púpọ̀ nínú àwọn àpẹẹrẹ tí ó fún wa ni ó jẹ́ pé dípò nì tábí ọ̀ún, náà ni wọn yóò lò nínú ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀. Ẹ wo (31).

(31) (a) bákan náà[1]      (Ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀: bákàn náà)

(b) èmi náà      (Ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀: èmi náà)

(d) òkè yìí náà             (Ẹka-edè Ifẹ̀: òkè ghìn-ín náà)

Ohun tí èyí ń fi hàn ni pé ẹ̀ka-èdè Ifẹ̀ ya àwọn wúnrẹ̀n tí ó ń lò dípò náà  sọ́tọ̀ nígbà tí ó bá dúró fún ohun tí àwọn kan pè ní ẹ̀yàn aṣàfihàn sí ìgbà tí ó bá dúró fún ohun tí Abraham (1958) pè ní ọ̀rọ̀-àpèjúwe.

Ìgúnlẹ̀

Ní ìkádìí ọ̀rọ̀ rẹ̀ lórí ẹ̀yán aṣàfihàn, Awobuluyi (2013: 63) sọ pé ‘isẹ́ àti ìtumọ̀ ìyí/ìwọ̀nyí àti ìyẹn/ìwọ̀nyẹn, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀yán aṣàfihàn, gba ìwádìí síwájú sí i’. Gẹ́gẹ́ bí àláyé tí a ti e lókè yìí  yóò ti fi hàn, àwọn wúnrẹ̀n tí Awobuluyi (ib.) mẹ́nu bà wọ̀nyí nìkan kọ́ ni wọ́n nílò ìwádìí síwájú sí i. A tún nílò láti ṣe ìwádìí sí i lórí àwọn wúnrẹ̀n tí Awoyale (1995) mẹ́nu bà, ní pàtàkì, bí wọ́n ṣe ń jẹ yọ nínú àwọn ẹ̀ka-èdè wa gbogbo. Eléyìí kín ohun tí Awobuluyi (2013:7) sọ lẹ́yìn pé ‘ìmọ̀ ẹ̀ka-èdè wúlò gan: ń ṣ e ni ó máa ń la’ni lójú la’ni lọ́yẹ nípa ìhun Yorùbá àjùmọ̀lò’.

Àwọn Ìwé Atọ́kasí

Abraham, R.C. (1958), Dictionary of Modern Yoruba. London: Hodder and Stoughton.

Awobuluyi, Ọladele (2008), Ẹ̀kọ́ Ìṣẹ̀dá-Ọ̀rọ̀ Yorùbá.Akurẹ: Moutem paperbacks

Awobuluyi, Ọladele (2013), Ẹ̀kọ́ Gírámà Èdè Yorùbá. Oṣogbo: Atman Limited.

Awoyale, Yiwọla (1995), ‘The Role of Functional Categories in Syntax: the Yoruba Case’, Essays in Honour of Ayọ Bamgbose, edited by Kọla Owolabi, pp. 113-127. Ibadan: Group Publishers.

Bamgboṣe, Ayọ (1990), Fonọ́lójì àti Gírámà Yorùbá. Ibadan: University Press PLC.

 

---

[1] Àkọtọ́ yìí yàtọ̀ sí èyí tí Abraham (1958: 434-435) lò nínú ìwé rẹ̀.