TÍỌ́RÌ ÌSÈGBÈFÁBO ÀTI ÌS̩É̩TÓ̩FÁBO (FEMINISM AND WOMANISM)
Tíọ́rì Ìsègbèfábo
Àwọn onímọ̀ lóríṣìíríṣìí ló ti ṣe iṣẹ́ lórí orírun ìṣègbèfábo; lára wọn ni Sotunsa (2009: 228). Nígbà tí ó ń sọ nípa orírun ìṣègbèfábo, ó ní láti inú èdè Látìnì ni ọ̀rọ̀ náà ti wa: “Feminism originates from the word “femina” which describes women’s issues”. (Láti inú ọ̀rọ̀ Látìnì kan tí wọ́n ń pè ní ‘Femina’ tí ó ṣe àpèjúwe àwọn ọ̀rọ̀ ajẹmábo ni ìṣègbèfábo ti jáde). Eléyìí túmọ̀ sí pé ohun tí ó jẹ ìlànà ìṣègbèfábo lógún ni àwọn nǹkan tí ó jẹ mọ́ ìrírí àti ìdojúkọ àwọn abo nínú àwùjọ. Ògúndípẹ̀-Leslie (2013: 547) náà gbà pé láti inú èdè Látìnì ni a ti ṣẹ̀dá ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo tí ó sì jẹ́ ìlànà tí ó ní í ṣe pẹ̀lú ojú àmúwayé àwọn obìnrin. Ó sọ pé: “Feminism can be defined by its etymological roots. Femina is ‘woman’ in Latin. Feminism, an ideology of woman; anybody of social philosophy about women”. (A lè fún ìṣègbèfábo ní oríkì gẹ́gẹ́ bí ó ti hàn nínú ọ̀rọ̀ ìpínlẹ̀ rẹ̀. “Femina” túmọ̀ sí obìnrin nínú èdè Látìnì. Ìṣègbèfábo jẹ́ èrò báyéṣerí fún àwọn obìnrin; ó lè jẹ́ ẹ̀yà kan lára ojú àmúwayé àwùjọ nípa àwọn obìnrin).
Gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ìṣaájú ti ṣàkíyèsí, láti ilẹ̀ Amẹ́ríkà ni ìlànà yìí ti kọ́kọ́ bẹ̀rẹ̀ ní ọdún 1848. Krolokke àti Sorensen (2005: 3) tilẹ̀ fi ìdí èyí múlẹ̀ pé:
In 1848, feminism was born at the first women’s right convention in Seneca Falls, New York where a group of 68 women and 32 men signed the Declaration of Sentiments, a panacea against sexism. This Declaration, which mirrored the United State’s Declaration of Independence, called for female equality. This meeting would signal the first feminist wave which primarily addressed women’s voting rights.
(Ní ọdún 1848 ni ọ̀rọ̀ nípa ìlànà ìṣègbèfábo ti kọ́kọ́ wáyé níbi ìpéjọpọ̀ àwọn tí ń jà fún ẹ̀tọ́ obìnrin ni Seneca Falls ní ìlú New York, níbi tí àwọn obìnrin tí iye wọ́n jẹ́ méjìdínláàádọ́rin àti àwọn ọkùnrin méjìlélọ́gbọ̀n ti fi ọwọ́ sí ìwé òfin láti dènà kí àwọn ẹ̀yà kan (yálà akọ tàbí abo) rò pé ìṣẹ̀dá àwọn sàn jù ẹ̀yà mìíràn lọ. Ìwé òfin yìí tí ó jẹ́ àwògbè tàbí àfihàn ìwé òfin òmìnira ti ilẹ̀ Amẹ́ríkà pè fún ìbádọ́gba àwọn obìnrin pẹ̀lú àwọn ọkùnrin. Ìpàdé yìí ni ó ṣe àmì ìpolongo ìṣègbèfábo àkọ́kọ́, tí ó jẹ pé ohun tí ó jẹ́ ìpàdé náà lógún ni ọ̀rọ̀ nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin láti máa dìbò).
Ohun tí Krolokke àti Sorensen ń sọ ni pé ìlàkàkà àwọn ẹgbẹ́ obìnrin àti ọkùnrin láti mú kí àdínkù bá bí àwùjọ ṣe ń yan àwọn obìnrin jẹ, pàápàá nínú ètò ìṣèlú, ni ó bí ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo nílẹ̀ Amẹ́ríkà ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún. Wọ́n tún jẹ́ kí a mọ̀ pé ìgbésẹ̀ tí àwọn ènìyàn wọ̀nyí gbé nínú ìpàdé tí wọn ṣe, ni ó jẹ́ atọ́ka akọ́kọ́ pé ìjẹgàba lé àwọn obìnrin lórí nínú àwùjọ jẹ́ ohun tí kò bá ojú mu rárá.
Àwọn onímọ̀ yìí sọ pé àárín àwọn Amẹ́ríkà ni ìlànà yìí ti bẹ̀rẹ̀, wọ́n gbà pé ipa ẹgbẹ́ àwọn obìnrin ni ó hànde jù nínú mímú kí ìlépa wọn láti jẹ́ kí àwùjọ ó ṣe ẹ̀tọ́ fábo. Wọ́n gbà pé àsìkò ti ọ̀rọ̀ òmìnira múmú láyà Amẹ́ríkà ni wọ́n gbé ìgbéṣẹ̀ ìṣègbèfábo yìí. Wọ́n tún gbà pé gbogbo eléyìí wáyé ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún.
Nígbà tí Ṣotunsa (2009: 221) ń sọ nípa bí ìlànà ìṣègbèfábo ṣe bẹ̀rẹ̀, ó sọ pé láti ara akitiyan àwọn obìnrin láti lè rí àwọn ohun tí ó tọ́ sí wọn, ni ó ti wáyé. Sotunsa sọ pé:
Feminism has its origin in the struggle for women’s rights. It began in the late eighteenth century. The growth of feminism began in Europe and America when women became conscious of their oppression and took steps to redress the oppression.
(Orírun ìṣègbèfábo ni a lè tọpinpin rẹ̀ dé inú ìjìjàgbara fún ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin. Ó bẹ̀rẹ̀ ni ọ̀rúndún kọkàndínlógún. Ìdàgbàsókè ìlànà ìṣègbèfábo ni ó bẹ̀rẹ̀ ni ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà nígbà tí iyè àwọn obìnrin ṣí sí ìrẹ́jẹ ara wọn tí wọ́n sì gbé àwọn ìgbésẹ̀ láti ṣe àtúnṣe sí ìrẹ́jẹ náà).
Ohun tí Sotunsa ń sọ ni pé ìgbà ti iyè àwọn obìnrin ní ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà tó ṣí sí ọ̀rọ̀ ara wọn, nípa onírúurú ìyà tí wọ́n fi ń jẹ́ wọn, ni wọ́n tó gbé àwọn ìgbésẹ̀ tí ó yẹ láti dẹ́kun ìjìyà náà. Nígbà tí ó sọ síwájú sí i, Ṣotunsa tún jẹ́ kí a mọ̀ pé láti ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà ni ìlànà ìṣègbèfábo ti ràn dé àwọn ilẹ̀ mìíràn ní àgbáyé.
Masuku (2005: 22-23) sọ nípa ìṣègbèfábo, ó jẹ́ kí a mọ̀ pé ọ̀rọ̀ náà ní ọwọ́ ìṣèlú nínú. Gbogbo ìgbà ni àwọn obìnrin wá ọ̀nà ọ̀tun tí ẹ̀tọ́ wọn yóò fi tẹ̀ wọ́n lọ́wọ́. Masuku tilẹ̀ sọ gbangba pé:
The words “Feminism” or “feminist” are political labels showing support for the aims of the new women’s movement which emerged in the early 1960’s. Throughout its long history, feminism has sought to disturb the patriarchal culture and to assert a belief in sexual equality as well as to eradicate sexist domination in transforming society.
(Ìṣègbèfábo àti aṣègbèfábo jẹ́ orúkọ tí ó lọ́wọ́ ìṣèlú nínú, tí wọ́n lò láti ṣe àfihàn àtìlẹyìn fún àwọn èròǹgbà ẹgbẹ́ obìnrin tuntun tí ó bẹ̀rẹ̀ ni 1960. Láti ìgbà tí ó ti bẹ̀rẹ̀, ohun tí ó jẹ́ ìlépa ìṣègbèfábo ni láti tako àṣà baba lo lọmọ àti láti fi ìgbàgbọ́ wọn hàn nínú ìbádọ́gba ọkùnrin àti obìnrin àti pàápàá jù lọ, láti fi òpin sí ìwà kí àwọn ẹ̀yà kan máa ní i lérò pé ìṣẹ̀dá wọn sàn ju tí àwọn obìnrin lọ nínú àwùjọ).
Nínú àyọlò òkè yìí, ẹ̀rí wà níbẹ̀ pé ọ̀rọ̀ nípa ìṣègbèfábo lọ́wọ́ ìṣèlú nínú. Eléyìí kò ṣàjèjì sí wa nítorí pé àwọn onímọ̀ ìṣaájú tí jẹ́ kí ó yé wa pé àyè tí ó máa ń ṣí sílẹ̀ nínú ìṣèlú ni àwọn aṣègbè fábo máa ń lò láti lè mú kí àfojúsùn wọn nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin wá sí ìmúṣẹ. Nígbà tí ó ń sọ̀rọ̀ nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin, Philips (1987: 68) sọ pé:
It is the freedom to decide her own destiny, freedom from sex determined roles, freedom from society’s oppressive restrictions; freedom to express her thoughts fully and to convert them freely into action. Feminism demands the acceptance of women’s right to individual conscience and judgement. It postulates that woman’s essential worth stems from her common humanity and does not depend on another relationships of her life.
(Ó jẹ́ òmìnira láti lè pinnu lórí àyànmọ́ rẹ̀, òmìnira kúrò nínú àwọn iṣẹ́ tí àwùjọ tí yàn fún obìnrin nìkan, òmìnira kúrò lọ́wọ́ àwọn ìfàsẹ́yìn tí ìjẹgàba àwùjọ fà, òmìnira láti lè sọ ohun tí ó wà nínú rẹ̀ jáde àti láti lè sọ wọ́n di ohun ṣíṣe láìbẹ̀rù. Ìṣègbèfábo bèrè fún rírí ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin gẹ́gẹ́ bí ohun tí ó di dandan kí oníkálùkù wọn ó ní. Ó fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé ìwọ̀n àwọn obìnrin ni ó jáde láti ìṣẹ̀dá wọn kì í ṣe láti ara ìbáṣepọ̀ wọn pẹ̀lú àwọn mìíràn).
Philips ń sọ nínú àyọlò òkè yìí pé bí òmìnira bá ṣe wà fún àwọn obìnrin tó láwùjọ nípa àwọn ohun tí ó jẹ ẹ̀tọ́ wọn, bẹ́ẹ̀ ni àwùjọ ṣe máa rí àǹfààní jẹ lára wọn tó. Ó ṣàlàyé pé bí obìnrin bá ní i lérò pé òun kò já mọ́ nǹkan ní ojú àwùjọ, ó ní eléyìí yóò dènà jíja ara mọ́ iṣẹ́ irú obìnrin náà.
Barrow àti Millburn (1990: 128) náà fún ìṣègbèfábo ní àpèjúwe, wọn pè é ní ‘a label for a commitment or movement to achieve equality for women” (ó jẹ́ àkọ́lé fún ìfọkànsìn tàbí ìlépa ìtẹ̀síwájú láti lè wá ìbádọ́gba pẹ̀lú àwọn ọkùnrin fún àwọn obìnrin). Cuddon (1991: 338) náà ki ìṣègbèfábo gẹ́gẹ́ bí (an attempt to describe and intepret (or reinterpret) (or reinterpret) women’s experiences as depicted in various kinds of literature) “ìgbìyànjú láti ṣe àpèjúwe tàbí sọ ìtumọ̀ ìrírí àwọn obìnrin gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe máa ń gbé e kalẹ̀ nínú onírúurú lítíréṣọ̀”. Humm (1992: 1) náà sọ pé (the word feminism can stand for a belief in sexual equality combined with a commitment to transform society). “Ìṣègbèfábo lè dúró fún ìgbàgbọ́ nínú ìbádọ́gba pẹ̀lú àwọn ọkùnrin fún àwọn obìnrin pẹ̀lú ìpinnu láti mú àyípadà rere bá àwùjọ.
Masuku (2005: 23) náà kín èrò àwọn onímọ̀ tí a ti mẹ́nubà ṣaájú lẹ́yìn nípa ohun tí ìṣègbèfábo jẹ́ àti ohun tí ó jẹ àfojúsùn àwọn aṣègbèfábo. Ó sọ pé:
Feminism is a struggle to end sexist oppression. Its aim is not to benefit any specific group of women, or any particular race or class of women. It does not privilege women over men. On the contrary, it is a movement that has the power to transform the whole society in a meaningful way.
(Ìṣègbèfábo jẹ akitiyan láti fi òpin sí ìjẹgàba lórí ẹ̀yà ẹ̀dá kan yálà ọkùnrin tàbí obìnrin. Èròǹgbà rẹ̀ kì í ṣe láti ṣe àǹfààní fún ọ̀wọ́ obìnrin kankan ni pàtó. Kò gbè sẹ́yìn obìnrin ju ọkùnrin lọ. Kàkà kí ó ṣe bẹ́ẹ̀, ó jẹ́ ìlànà tí ó lágbára láti mú àyípadà rere bá ìgbé ayé àwùjọ).
Ohun tí Masuku ń sọ nínú àyọlò yìí ni pé àwọn tí ó ṣẹ̀dá tíọ́rì tàbí ìlànà tí a pè ní ìṣègbèfábo kò ṣẹ̀dá rẹ̀ láti gbè sẹ́yìn àwọn obìnrin nìkan tàbí láti gbé àwọn obìnrin lé àwọn ọkùnrin lórí nínú àwùjọ. Wọ́n gbé e kalẹ̀ pẹ̀lú èròǹgbà láti mú àyípadà tí ó ní ìtumọ̀ bá àwùjọ. Ìdí ni pé wọ́n gbà pé bí wọ́n bá yé tẹ àwọn obìnrin mẹ́rẹ̀ láàrin àwùjọ tí wọ́n sì fi wọ́n sí ayé iyì, ìlọsíwájú máa bá gbogbo ẹ̀ka àwùjọ nítorí pé a kò lè fẹ́ wọn kù ní gbogbo abala àwùjọ.
Ọ̀pẹ́fèyítìmí (2014: 50) kín èrò Masuku náà lẹ́yìn nípa ìpo tí ó yẹ́ kí àwùjọ fi àwọn obìnrin sí jẹ kí wọ́n le jẹ àǹfààní tí ó wà lára wọn dọ́ba gẹ́gẹ́ bí èròǹgbà àwọn ìṣègbèfábo. Ó sọ pé:
Ní pàtàkì, tíọ́rì ìṣègbèfábo ń fẹ́ kí a fi obìnrin sí ipò tó tọ́ sí wọn láwùjọ. Ọ̀rọ̀ bí a ṣe bẹ́rú la bọ́mọ ni wọ́n fẹ́ kó ṣatọ́kùn wa. Pé kí a fi obìnrin sí ipò tí kò bójú mú, kí a lérò pé ọkùnrin lágbára ju obìnrin lọ, kò yẹ.
Eléyìí ni pé ohun tí ó lè mú kí iná ìtẹ̀síwájú irúfẹ́ àwùjọ kan jó re ẹ̀yìn ni kí wọ́n ní i lérò pé ohun tí ó bójú mú ni pé ki wọ́n ri obìnrin gẹ́gẹ́ bí ohun èlò fún àwọn ọkùnrin. Ó jẹ́ kí ó yé wa pé tí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ipa tí àwọn obìnrin ń kó nínú àwùjọ ní àfiwé pẹ̀lú àwọn ọkùnrin kò sí bí ìnàkí ṣe sorí tí ọ̀bọ ò ṣe. Nítorí pé àwọn obìnrin kó ipa tí ó jọjú nídìí iṣẹ́ okòwò, ẹ̀sìn, iṣẹ́ ìjọba àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Bí àwọn onímọ̀ lóríṣìíríṣìí ṣe dìde láti jà fún ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin tó yìí, síbẹ̀, ọ̀wọ́ àwọn obìnrin kan wà tí ó jẹ́ pé wọ́n gbà pé ìṣègbèfábo ní àtọwọ́bọ̀ àwọn òyìnbó aláwọ̀ funfun, tí èyí kò sì bá wọn lára mu rárá. Wọ́n ní ìṣègbèfábo ni ọwọ́ kan ìbálòpọ̀ abo àti abo nínú. Eléyìí ni Masuku (2005: 24) àti Ògúndipẹ̀-Leslie (2013: 542) mẹ́nubà nínú àwọn iṣẹ́ wọn. Masuku (2005: 24) sọ pé (Many women see feminism as synonymous with lesbianism; something they find abhorrent and so they reject all forms of feminism) “Ọ̀pọ̀ àwọn obìnrin ni wọ́n rí ìṣègbèfábo gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dà ìbálòpọ̀ láàrin abo àti abo; eléyìí ni wọ́n rí gẹ́gẹ́ bí ohun èérí tí wọ́n sì ti bẹ́ẹ̀ kò gbogbo ẹ̀yà ìṣègbèfábo”. Ògúndipẹ̀-Leslie (2013: 542) náà sọ pé àwọn obìnrin tí wọ́n jẹ́ Mùsùlùmí ní ilẹ̀ Nàìjíríà kò nífẹ̀ẹ́ sí ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo nítorí wọ́n gbàgbọ́ pé ó lòdì sí ẹ̀sìn wọn. Nígbà tí ó ń sọ nípa ojú tí àwọn ọwọ́ obìnrin yìí fi ń wo ìṣègbèfábo, o ní (they say things like, “it breeds pervasive traits like lesbianism) “wọ́n sọ pé ó bí àwọn àbùdá tí ó lòdì sí ìgbàgbọ́ wọ́n bí ìbálòpọ̀ láàrin abo àti abo”. Nínú ohun tí Masuku sọ, ó hàn pé ìṣègbèfábo ni oríṣìíríṣìí ẹ̀yà.
1.5.1 Ẹ̀yà Tíọ́rì Ìṣègbèfábo
Oríṣìíríṣìí ọ̀nà ni ìṣègbèfábo pín sí gẹ́gẹ́ bí àwọn onímọ̀ bí Mwale (2002), Blackman (2008), Masuku (2005), Sheba (2006), Mekgwe (2008), Salami (2012), Davies (2013), Mangena (2013) àti Ogundipe-Leslie (2013) ti pé àkíyèsí wa nínú àwọn iṣẹ́ wọn. Tong (1989: 1) ṣàlàyé ìdí tí ìṣègbèfábo ṣe pẹ̀ka lóríṣìíríṣìí. Ó sọ pé:
Feminist theory is not one, but many theories or perspectives and that each perspective attempts to describe women’s oppression, to explain its causes and consequences and to prescribe strategies for women’s liberation.
(Tíọ́rì ìṣègbèfábo kì í ṣe ẹyọ kan, ṣùgbọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ tíọ́rì tàbí ojú àmúwo-nǹkan àti pé ọ̀kọ̀ọ̀kan ojú tí a fi ń wò ó yìí ni ó ń gbìyànjú láti ṣe àpèjúwe ìyà tí ó ń jẹ àwọn obìnrin, láti ṣàlàyé okùnfà rẹ̀ àti ohun tí ó máa tẹ̀yìn rẹ̀ jáde, àti láti lè júwe ọ̀nà àbáyọ sí òmìnira àwọn obìnrin).
Nínú àyọlò òkè yìí, Tong jẹ́ kí ó di mímọ̀ fún wa pé gbogbo àwọn ẹ̀yà tíọ́rì ìṣègbèfábo kò dédé wáyé lásán. Wọ́n jẹ́ oríṣìíríṣìí ọ̀nà tí ó parí sí ibìkan náà tí ó jẹ́ wíwá ẹ̀tọ́ fún abo, ọ̀nà tí oníkálùkù gbé e gbà ni ó wà ni ìbámu pẹ̀lú ẹ̀yà tíọ́rì náà tí ó wúlò fún un jù lọ. Eléyìí náà ni Mathye (2003: 7) kín lẹ́yìn pé (Feminism is a dynamic constantly changing ideology with many aspects including the personal, the political and the philosophical) “Ìṣègbèfábo jẹ́ ìlànà ti àyípadà ń dé bá lóòrèkóòrè tí ó sì ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀yà bí èyí tí ó kan ènìyàn gbọ̀ngbọ̀n, èyí tí ó jẹ mọ́ ìṣèlú àti ojú àmúwayé”. Eléyìí túmọ̀ sí pé ọ̀kọ̀ọ̀kan ẹ̀yà ìṣègbèfábo ni ó ni àfojúsùn rẹ̀ nípa àwùjọ tí wọ́n bá ti ń ṣe àmúlò rẹ̀. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀yà ni tíọ́rì ìṣègbèfábo ni ṣùgbọ́n àwọn tí ó gbajúmọ̀ nínú wọn ni ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba (Liberal Feminism), ìṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx (Marxist Feminism), ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká (Ecofeminism) àti ìṣègbèfábo Alákatakítí (Radical Feminism).
1.5.1.1 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-ìdọ́gba
Ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba jẹ́ èyí tí ó gbàgbọ́ pé ẹ̀tọ́ oníkálukú ṣe pàtàkì ju ẹ̀tọ́ gbogbogbòò lọ. Wọ́n gbà pé ó jẹ́ dandan fún àwùjọ láti jẹ́ kí ìdọ́gbà wà láàrin ọkùnrin àti obìnrin, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìṣẹ̀dá wọn yàtọ̀ síra. Sheba (2006: 107) sọ nípa tíọ́rì ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba yìí pé “èyí ni àwọn obìnrin ń mú lò láti polongo àti láti bèèrè fún ìdájọ́ òdodo fún ìdọ́gba akọ àti abo láwùjọ nínú ohun gbogbo”. Àwọn obìnrin gbà pé bí ìyanjú bá lè wà sí gbogbo ìṣòro ìfẹ̀tọ́-ẹni-dunni tí àwọn ń kojú nínú àwùjọ, a jẹ́ pé ìgbà rere ti dé bá àwọn nìyẹn. Èyí ni Waylen (1996: 3) sọ pé: (the resolution to injustice would therefore be transformation which would ensure a fair treatment of women within the system) “ìyanjú sí ìfẹ̀tọdunni yìí yóò fa àyípadà tí yóò jẹ́ kí ìgbà ọ̀tun dé bá àwọn obìnrin láàrin àwùjọ”.
Ni ìparí, Chitando (2011: 19) sọ nípa tíọ́rì ajẹmọ́-ìdọ́gba yìí ní kíkún pẹ̀lú ohun tí ó jẹ́ àfojúsùn wọn láti lè mú kí tíọ́rì náà kẹ́sẹjárí. Ó sọ pé:
Liberal feminism investigates the intrinsic inequalities between women and men in society. Liberal feminism is predominantly concerned with personal independence and assurance of a persons’ dignity. Liberal feminists view self-actualisation as their objective. They insist on equal opportunities in spite of sexual differences. Liberal feminists emphasise the need to work with legislation so as to address all injustices that have caused women’s oppression.
(Ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba ń wádìí ohun tí ó fa àìdọ́gba obìnrin àti ọkùnrin láàrin àwùjọ. Ohun tí ó jẹ ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba lógún jù ni òmìnira ẹnikọ̀ọ̀kan àti dídáàbò bo iyì oníkálùkù. Èròǹgbà wọn láti jẹ́ kí ẹnìkọ̀ọ̀kan dé ibi tí ọkàn rẹ̀ fẹ́. Wọ́n kàn-án ní dandan pé ìdọ́gba gbọ́dọ̀ wà fún takọtabo bí ó tilẹ̀ jẹ́pé ìṣẹ̀dá wọn yàtọ̀. Wọn gbà pé ó di dandan fún wọ́n láti ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn aṣòfin kí àwọn lè wá ìyanjú sí ìsòro àìṣedédé tí ó ti mú kí àwùjọ ó jẹ gàba lórí àwọn obìnrin).
Nínú ohun tí Chitando sọ yìí, a rí i pé èròǹgbà àti ìlépa àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba ni láti wa gbogbo ọ̀nà, pàápàá jù lọ, láti rí i dájú pé gbogbo ìgbésẹ̀ wọn láti fi òpin sí ìfẹ̀tọ́-ẹni-dunni tí ó ń kojú àwọn obìnrin ní àwùjọ ní àtìlẹyìn òfin. Ìdí ni pé èyí ni ó lè mú kí ó fẹsẹ̀ múlẹ̀ daindain.
1.5.1.2 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-Marx
Àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx gbà pé ìbákẹ́gbẹ́ ni ọ̀nà kan gbòógì tí a fi lè ní oyè ìṣòro ìrẹ́jẹ tí àwọn obìnrin ń kojú nínú àwùjọ. Eléyìí ni pé ìrẹ́jẹ àwọn obìnrin àti àwùjọ kẹ́lẹ́gbẹ́mẹgbẹ́ jọ ń kọ́wọ̀ọ́ rìn ni. Mitchell (1966: 15) sọ pé (Marxist feminism’s main undertaking was to reveal the intricate relations between gender and the economy) “ohun tí wọ́n fi pilẹ̀ ìṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx ni èrò láti ṣe àfihàn àwọn ìbáṣepọ̀ tó wà láàrin jẹ́ńdà àti ọrọ̀-ajé”. Èyí ni pé àwọn aṣègbèfábo gbàgbọ́ pé okòwò gan-an ni àárín gbùngbùn ibi tí ìrẹ́jẹ àwọn obìnrin ti ń wáyé láàrin àwùjọ. Wọ́n ní irẹ́jẹ́ obìnrin ṣe àǹfààní fún àwọn àwùjọ olókòwò aládàáńlá (Capitalist society). Wọ́n ní bí àwùjọ bá lè máa ṣe ẹ̀tọ́ fún àwọn obìnrin, pàápàá nídìí àwọn iṣẹ́ tí wọ́n ń ṣe nínú ilé, èyí yóò mú ìfàsẹ́yìn bá àwùjọ olókòwò aládàáńlá. Ìdí ni pé obìnrin ní ìyàwó, òun ni ìyálọ́mọ, òun ni ó ń ṣe ọ̀pọ̀ iṣẹ́ ilé àti pé ó jẹ́ ẹni tí kò ní ààyè tó bẹ́ẹ̀ jù bẹ́ẹ̀ láti jáde fún ìpawówọlé.
1.5.1.3 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-Àyíká
Láti ara ìmọ̀ nípa àyíká (ecology) àti ìṣègbèfábo ni a ti ṣẹ̀dá ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká. Wọ́n gbà pé ìwà baba-ló-làṣẹ àti àwùjọ olókòwò aládàáńlá ti fa ìpinyà tí ó léwu láàrin àyíkà àti àṣà. Àwọn tí wọ́n jẹ́ agbátẹrù ìlànà yìí ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ gbà pé ohun tí ó lè mú ìwòsàn bá ìpinyà yìí ni agbára ìtọ́jú àti ọgbọ́n ìmọ̀ nípa àyíká tí Adẹ́dàá fi fún àwọn obìnrin. Wọ́n tẹ̀ síwájú láti ṣàlàyé pé ìpinyà tí ó wà láàrín àyíká àti àṣà yìí ni ó fi àyè sílẹ̀ fún ìjẹgàba lórí obìnrin àti àwọn tí kì í ṣe ènìyàn gbogbo tí ó wà ní àyíká.
Ukhun (2002: 79) ṣàlàyé ohun tí ó jẹ́ àpèjuwe àti àfojúsùn ìṣègbèfábo-ajẹmọ́-àyíká:
Ecofeminists are sanguine that in our crisis-torn world, ecofeminism can revitalise or rejuvenate the world and therefore community spirit. Ecofeminism has a philosophy of inclusiveness encompassing and harmonising all aspects of life.
(Àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká ní ìrètí pé nínú àwùjọ ti làásìgbò pọ̀ sí, ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká lè mú ìgbédìde àti ìṣọdọ̀tun bá ayé àti àwùjọ. Ìṣègbèfábo jẹ́ ojú àmúwayé nípa ìkómọ́ra – tí ó ṣe àkójá àti ìsọdọ̀kan gbogbo ẹ̀ka tí ó jẹ́ mọ́ ìgbéayé).
Ukhun ń sọ nínú àyọlò yìí pé gbogbo àìrójú tí ó wà nínú ayé ni òpin lè dé bá, bí a bá lè fún àwọn obìnrin ni ohun tí ó jẹ́ ẹ̀tọ́ wọn. Ìdí ni pé àwọn obìnrin ni Adẹ́dàá jogún agbára itọ́jú fún àti pé gbogbo ohun tí ó bá ń so èso ni a ń pè ní abo. Ohun tí èyí túmọ̀ sí ni pé bí kò bá sí agbára láti mú èso wá, gẹ́gẹ́ bí àwọn obìnrin ṣe ní in, rúdurùdu ni ayé máa rí.
Birkland (1993: 17) sọ nípa akitiyan àwọn akọ àti abo láti mú ìbọ́sípò padà sí àyíka wọn nípa ìjìjàgbara kúrò nínú èrò baba-ló-làṣẹ tí ó ń dá rúkèrúdò sílẹ̀ láyìká wọn. Ó sọ pé:
Men and women are increasingly seeking liberation from their partiarchal programming. All sexes can work to affirm the values of caring, openess, nuturing and non-defensiveness, and the possibilities of creating societies in harmony with all living beings.
(Àwọn ọkùnrin àti obìnrin kò káàárẹ̀ nínú ìgbìyànjú wọ́n láti di òmìnira kúrò nínú baba-ló-làṣẹ tí wọ́n ti gbìn sí inú wọn. Takọtabo lè ṣiṣẹ́ láti mú kí àkàsí nípa ìtọ́jú, ìkẹ́, ìgẹ̀ àti lílè ṣẹ̀dá àwùjọ tí ó jẹ́ ọ̀kan pẹ̀lú gbogbo ohun abẹ̀mí ṣe é ṣe).
Ohun tí Birkand sọ ni pé ohun tí ó ṣe é ṣe ni kí a ní àwùjọ tí ó wà ní ọ̀kan pẹ̀lú àwọn ohun abẹ̀mí inú rẹ̀. Ṣùgbọ́n ohun tí a kọ́kọ́ gbọ́dọ̀ ṣe ni pé kí a wẹ ara wa nù kúrò nínú àwọn èrò tí ó máa ń mú ìfàṣẹ́yìn bá ìlọsíwájú.
1.5.1.4 Ìṣègbèfábo Alákatakítí
Ìṣègbèfábo-alákatakítí yìí jẹ́ èyí tí ó rí àwọn ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀tá. Scott àti Marshal (1994: 219), gẹ́gẹ́ bí Salami (2012: 13) ṣe ṣàmúlò rẹ̀, sọ nípa èyí pé (for radical feminists, men were the main enemy... and there was no combining with (male) trade unions or political groups to achieve change). “ní ti ìṣègbèfábo-alákatakítí, àwọn ọkùnrin ní olórí ọ̀tá... àti pé ọ̀rọ̀ nípa dídarapọ̀ mọ́ (ọkùnrin) ẹgbẹ́ ajàfẹ́tọ̀ọ́ ẹni tàbí ẹgbẹ́ ìṣèlú láti ní àyípadà kò lè wáyé rárá”. Eléyìí ni pé àwọn aṣègbèfábo wọ̀nyí gbà pé Adẹ́dàá ti mú kí ọ̀rọ̀ náà rọrùn nígbà tí ó ṣe ẹ̀dá akọ àti abo ní ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀. Òye eléyìí hàn nínú ohun tí Sheba (2006: 107) sọ pé:
Nínú èyí àwọn obìnrin ń tako ọkùnrin ni. Wọ́n ń fi hàn pé obìnrin yàtọ̀ sí ọkùnrin; ó sì yẹ kí àwọn máa polongo èyí ká; ó ṣe pàtàkì láti gbè sẹ́yìn abo kí àwọn lè kojú gbogbo ìrẹ́jẹ tí ó ń ti inú àwùjọ baba-ló-nílẹ̀ wá, tí ó sì ń fojú àbùkù wo obìnrin.
Sheba ń sọ nínú àyọlò òkè yìí pé àwọn obìnrin tí ó wà ní abẹ́ ìsọ̀rí yìí gbà pé bí àwọn bá fẹ́ bọ́ kúrò nínú àjàgà ìjẹgàba tí àwọn wà, àwọn gbọ́dọ̀ tá kété sí gbogbo ìbáṣepọ̀ tí ó bá ni ọkùnrin nínú. Èyí ni wọ́n fi pinnu láti ní ètò tiwọn lọ́tọ̀ gédéngbé.
1.5.2 Tíọ́rì Ìṣẹ̀tọ́fábo Adúláwọ̀
Tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo wáyé láti ara oríṣìíríṣìí àríyànjiyàn tí ó ti wá lórí tíọ́rì ìṣègbèfábo. Àwọn onímọ̀ tí ó ṣe agbátẹrù tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ yapa kúrò lára àwọn onítíọ́rì ìṣègbèfábo, nítorí wọ́n gbà pé ìlànà àti àfojúsùn àwọn onítíọ́rì ìṣègbèfábo lè da ilé àwọn rú. Nígbà tí Kọ́láwọlé (1997: 11) ń mú nínú ọ̀rọ̀ tí Ama Ata Aidoo sọ pé “Feminism, you know how we feel about that embarrassing western philosophy? The destroyer of homes imported mainly from America to ruin African homes” (Ṣé ẹ mọ ohun tí a rò nípa ìmọ̀ òkèèrè abanilojújẹ́ tí wọn ń pè ní ìṣègbèfábo? Ó jẹ́ ìmọ̀ tí ń da ilé rú tí wọ́n mú wá láti ilẹ̀ òkèèrè lati wá bá ilé àwọn adúláwọ̀ jẹ́). Èrò pé àwọn onímọ̀ ìṣẹ̀tọ̀fábo kò gbà pé àwọn obìnrin ilẹ̀ adúláwọ̀ nílò láti tako àwọn ọkùnrin ṣùgbọ́n kí àwọn méjèèjì jọ ṣe iṣẹ́ pọ̀ fún ìtẹ̀síwájú ilé àti agbègbè wọn ló bí tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo.
Sheba (2000: 30) náà sọ ìtàn nípa ìbẹ̀rẹ̀ ìlànà ìṣẹ̀tọ́fábo. Ó sọ pé láti ilẹ̀ Amẹ́ríkà ni ìlànà náà ti bẹ̀rẹ̀. Ó ṣàlàyé pé:
Ìlànà yìí bẹ̀rẹ̀ láàrin àwọn òyìnbó, ìyẹn àwọn ará Amẹ́ríkà. Ẹgbẹ́ àwọn obìnrin bẹ̀rẹ̀ ni àárín sẹ́ńtúrì kọkàndínlógún (1800) sẹ́yìn. Ó jẹ́ àkókò tí ọ̀pọ̀ ìlú ń tóbi sí i tí ìdàgbàsókè nípa ètò ọrọ̀-ajé àti ètò ẹ̀kọ́ ń pọ̀ sí i. Ó jẹ́ ìgbà tí ọ̀rọ̀ òmìnira jẹ mùtúmùwà lógún.
Àwọn ohun tí a rí fàyọ nínú ohun tí Sheba sọ nínú àyọlò òkè yìí ni pé ẹgbẹ́ àwọn obìnrin ni ọ̀rúndún kọkàndínlógún ni wọ́n gbé ìlànà à ń ṣe ègbè tàbí à ń wá ẹ̀tọ́ fábo kalẹ̀.
Nígbà tí Hudson-Weems (2001: 168) ń ṣe àpèjúwe orírun orúkọ tí wọ́n fún ìṣẹ̀tọ́fábo àwọn adúláwọ̀, ó ṣàlàyé pé:
African “womanism” was the perfect terminology for two reasons. Firstly, “Africana” identifies the ethnicity of the woman being considered, and this reference to her ethnicity, establishes her cultural identity as it relates to her ancestry and land base: Africa. The second part of the term “womanism” questions the accepted idea of being a woman. :Womanism” is far more appropriate than “female” (feminism) because one of the major distinction – only a female of the human can be a woman. Female on the other hand, can refer to a member of the animal or plant kingdom as well as to a member of the human race. Hence, a terminology derived from the word “woman” is more suitable and more specific when naming a group of the human race.
(Aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ ni ọ̀rọ̀ ìperí tí ó bá a mú rẹ́gí fún ìdí méjì. Àkọ́kọ́, Adúláwọ̀ ṣe àfihàn ìran obìnrin tí à ń sọ nípa rẹ̀, ó ṣe ìfilélẹ̀ àṣà ìlú rẹ̀ ní ìbámú pẹ̀lú àwọn babańlá rẹ̀ àti ìlú tí ó ti wá tí ó jẹ́ Áfríkà. Èkejì, ó dára kí a pè é ni obìnrin ju kí a pè é ní abo nítorí ọ̀kan lára ohun pàtàkì tí ó ya obìnrin sọ́tọ̀ sí abo ni pé abonìyàn nìkan ni a lè pè ní obìnrin. A lè pé ewéko, ẹranko tàbí ènìyàn ni abo. Fún ìdí èyí, ọ̀rọ̀ ìperí tí a ṣẹ̀dá láti ara obìnrin nìkan ni ó bá a mu rẹ́gí).
Ohun tí Hudson-Weems ń sọ ni pé nígbà tí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ìṣẹ̀tọ́fábo, a gbọ́dọ̀ ṣe àkíyèsí ìran tí irúfẹ́ obìnrin náà ti jáde. Ìdí ni pé àṣà àti ìṣe ìlú kọ̀ọ̀kan ni ó yàtọ̀ sí ara wọn. Eléyìí bá òwe Yorùbá kan tí ó sọ pé “báyìí là á ṣe níbí lè jẹ́ èèwọ̀ ibòmíràn” mu. Ẹni tí a bá máa ṣe ẹ̀tọ́ fún, a gbọ́dọ̀ wádìí bóyá ẹ̀tọ́ náà kò tako bí wọn ti ń ṣe níbi tí ó ti wá. Ohun tí ó fi gúnlẹ̀ ni pé nítorí pé àwọn obìnrin aláwọ̀ funfun ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ẹni tí ó ń jẹ gàba lé àwọn lórí àti ẹni tí ó yẹ kí àwọn mú ní ọ̀tá kò túmọ̀ sí pé àwọn obìnrin adúláwọ̀ gbọ́dọ̀ rí àwọn ọkùnrin adúláwọ̀ náà bẹ́ẹ̀.
Reed (2001: 168) sàlàyé nípa ẹni tí a lè pè ní aṣẹ̀tọ́fábo nígbà tí ó sọ pé:
Africana womanist is a self-namer, self definer, family centered, genuine in sisterhood, strong in concert with the Africana man in struggle, whole, authentic, a flexible role player, respected, recognised, spiritual, male compatible, respectful of elders, adaptable, ambitious, mothering and nurturing.
(Aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ ní ẹni tí ó dá dúró tí ó sì ní òye irúfẹ́ ẹni tí ó jẹ́, tí ó fi ọ̀rọ̀ ẹbí rẹ̀ sọ́kàn, tí ó lótìítọ́ sí àwọn obìnrin ẹgbẹ́ rẹ̀, tí ó ní agbára, tí ó dúró tí ọkùnrin adúláwọ̀ nínú ìgbìyànjú wọn, tí ó ní ìfọkànsìn, ti wọ́n pọ́nlé, tí wọ́n mọ́, tí ó kún fún ẹ̀mí, tí ó dára fún ọkùnrin, tí ó ní àpọ́nlé àwọn àgbàlagbà, tí ó ní àmúyẹ́, tí ó ń gbèrò láti ṣe àṣeyọrí, tí ó jẹ́ ìyá, tí ó sì lè bomi rin).
Àpèjúwe tí Reed fún asẹ̀tọ́fábo yìí jẹ́ èyí tí ó jẹ́ àfojúsun àwọn agbátẹrù tíọ́rì yìí. Àwọn onítiọ́rì yìí ta kété sí ìṣègbèfábo nítorí pé wọ́n gbà pé àwọn aṣègbèfábo rí àwọn ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀tá dípò alábàáṣiṣẹ́pọ̀. Eléyìí ni Masuku (2005: 40) sọ pé:
The Africana women and men do not associate themselves with feminism. There is a general agreement in the Africana community that feminist movement, by and large, is a white woman’s movement. Firstly, the Africana woman does not see the man as her primary enemy as does the white feminist, who feels that she has been subjugated by men. Africana men have never had the institutionalised power to oppress Africana women as white men had.
(Àwọn aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ lọ́kùnrin àti lóbìnrin kò fi ara mọ́ ìṣègbèfábo. Ohun tí àwọn tí ó wà ní ilẹ̀ adúláwọ̀ fi ẹnu kò sí ni pé láti ọ̀dọ̀ àwọn obìnrin aláwọ̀ funfun ni ìṣègbèfábo ti wá. Ní àkọ́kọ́, aṣẹ́tọ́fábo kò rí ọkùnrin bí ọ̀tá gẹ́gẹ́ bí àwọn aṣègbèfábo aláwọ̀ funfun tí wọ́n rí ara wọn bí ẹni tí àwọn ọkùnrin ń tẹ̀ mẹ́rẹ̀. Àwọn ọkùnrin adúláwọ̀ kò fi ìgbà kankan ní agbára láti tẹ obìnrin adúláwọ̀ mẹ́rẹ̀ bí díẹ̀ nínú àwọn ọkùnrin aláwọ̀ funfun ṣe máa ń ṣe rí).
Ohun tí Masuku ń sọ nínú àyọlò yìí ni pé yàtọ̀ sí pé ìṣègbèfábo jẹ́ ìlànà àjòjì tí ó ti ọ̀dọ̀ àwọn aláwọ̀ funfun wa sí àárin àwọn Adúláwọ̀, àwọn ọkùnrin Adúláwọ̀ tí wọ́n jẹ́ àṣẹ́tọ́fabo kò fi ìgbà kankan fi ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin Adúláwọ̀ dù wọ́n.
Kọ́láwọlé (1997:10) ní tirẹ̀ sọ nípa ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ pé “To African, womanism is the total of feminine self expression, self-retrieval and self-assertion in positive cultural ways”. (Sí àwọn Adúláwọ̀, ìṣẹ̀tọ́fábo ni àpapọ̀ ìsọ-ẹni, wíwá-ara-ẹni rí àti ìdára-ẹni-lójú ní ìbámu pẹ̀lú àṣà ìbílẹ̀ ẹni). Ohun tí eléyìí ń fi yé wa ni pé àwọn aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ kò fi ọwọ́ yẹpẹrẹ mú ohun tí ó jẹ́ mọ́ àṣà wọn. Wọ́n gbà pé nínú gbogbo ohun tí wọn bá ń ṣe, wọ́n kò gbọ́dọ̀ ṣe é ní ìlòdì sí àwọn abala tí ó bá dára nínú àṣà wọn, nínú èyí tí rírí ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀rẹ́ yàtọ̀ sí ọ̀tá wà.
Hudson-Weems (1993: 22) náà ṣàlàyé nípa bí ó ṣe jẹ́ pé láti inú àṣà ìbílẹ̀ Adúláwọ̀ ni ìṣẹ̀tọ́fábo ti wáyé. Ó ṣàlàyé pé:
Africana womanism is an ideology created and designed for all women of African descent. It is grounded in African culture and therefore, it necessarily focuses on the unique experiences struggles, needs, and desires of African women.
(Ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ jẹ́ èrò tí a gbé kalẹ̀ tí a sì yà sọ́tọ̀ fún gbogbo obìnrin adúláwọ̀. Ó jinlẹ̀ nínú àṣà adúláwọ̀, ó dojúkọ ìrírí tí kò lẹ́gbẹ́, ìgbìyànjú, àìní àti ìfẹ́ ọkàn àwọn obìnrin adúláwọ̀).
Ohun tí Hudson-Weems ń sọ nínú àyọlò òkè yìí ni pé lóòótọ́ ni àwọn obìnrin adúláwọ̀ gbọ́dọ̀ jà fún àwọn ẹ̀tọ́ wọn nínú àwùjọ, ṣùgbọ́n ìjìjàgbara wọn kò gbọdọ̀ ba àwọn ìṣẹ̀ṣe wọn jẹ́. A gbà pé ètò ìdílé ṣe pàtàkì sí obìnrin adúláwọ̀. Nítorí náà, ìgbìyànjú rẹ̀ láti kọ ìjẹgàba ọkùnrin kò gbọdọ̀ bá ẹbí àti àwùjọ jẹ́ bíkòṣe láti mú kí àwọn ọkùnrin rí àǹfààní tí ó wà nínú gbígbé ní ìrẹ́pọ̀ pẹ̀lú obìnrin.
Bí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ewì alohùn Yorùbá, a kò lè fi ọwọ́ rọ́ ipa àwọn obìnrin sẹ́yìn rárá. Àwọn onímọ̀ gbà pé àwọn obìnrin ni wọ́n jẹ́ agbátẹrù púpọ̀ nínú àwọn ìpohùn tí ó wà nílẹ̀ Yorùbá. Kọ́láwọlé (1997: 74) ṣàlàyé síwájú pé “A plethora of female genres exist among the Yorùbá. These include: Obitun songs, Olorì songs, Arẹmọ songs, Ago-Oka, Gẹ̀lẹ̀dẹ́, Olele and Alámọ̀ songs”. (Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ewì ajẹmọ́-obìnrin ni ó wà láàrin àwọn Yorùbá. Lára wọn ni orin Obitun, orin Olorí, orin arẹmọ, Ago-Oka, Gẹ̀lẹ̀dẹ́, Olele àti orin alámọ̀). Ohun tí eléyìí túmọ̀ sí ni pé yàtọ̀ sí pé àwọn obìnrin máa ń kó ipa pàtàkì nínú àtiwáyé ewì alohùn ní ilẹ̀ Yorùbá, àwọn ẹ̀yà ewì alohùn náà wà tí ó dá lé wọn lórí.
Làti kín ohun tí Kọ́láwọlé sọ lókè yìí lẹ́yìn, Ajíbádé (2009: 7) sọ̀rọ̀ púpọ̀ nípa ojúṣe àwọn obìnrin nínú wíwà láàyè àwọn ewì alohùn Yorùbá. Ó ní
Women are the patriots of most oral genres in Yorùbá land. They constitute a larger proportion of those who perform the Yorùbá orature either in the religious or secular sphere, either in the public or private sphere. They even have a cult that is more powerful than that of men.
(Púpọ̀ nínú àwọn ẹ̀yà alohùn ní ilẹ̀ Yorùbá ni obìnrin jẹ́ agbátẹrù wọn. Àwọn ni ó pọ̀ jù nínú àwọn tí ó ń kópa nínú ìpohùn Yorùbá, yálà àwọn tí ó jẹ mọ́ ẹ̀sìn tàbí aláìmẹ́sìnlò, yálà ní ojútáyé tàbí níkọ̀rọ̀. Kódà ọ̀rọ̀ awo wọn lágbára ju ti àwọn ọkùnrin).
Ohun tí Kọ́láwọlé àti Ajíbádé sọ nínú àwọn àyọlo méjèèjì yìí kún ìdí tí a fi yan tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo gẹ́gẹ́ bí ọkàn nínú àwọn tíọ́rì fún àtúpalẹ̀ àwọn ewì ọdún Ògún Obìnrin ni ìlú Àkúrẹ́. Gẹ́gẹ́ bí àwọn onímọ̀ wọ̀nyí tí sọ nípa ipa tí àwọn obìnrin ń kó nínú gbogbo ohun tí ó jẹ mọ́ àṣà àwùjọ, a lérò pé ṣíṣe àgbéyẹ̀wò àkòónú àti ìṣọwọ́lò ewì alohùn tí ó wà nínú ọdún Ògún Obìnrin ní ìlú Àkúrẹ́ yóò tún fi kún ìmọ̀ wa nípa àwọn ìpohùn tí obìnrin jẹ́ agbátẹrù àti olùkópa nínú wọn.
Èyí tí a ó fi kádìí rẹ̀ ni ohun tí Ṣólàjà (2016: 174) sọ nípa obìnrin pé:
Nínú ìṣẹ̀tọ́fábo, ìbádọ́gba gbọdọ̀ wà pẹ̀lú ọkùnrin àti obìnrin nínú ètò ìṣèlú, ọrọ̀-ajé, ẹ̀kọ́ àti ọ̀rọ̀ ẹ̀sìn àti pé ìmọrírì obìnrin gẹ́gẹ́ bí abiyamọ, ìyá nínú ilé, ní ibi iṣẹ́ àti láwùjọ gbọdọ̀ máa múmú láya gbogbo ènìyàn.
Nínú àyọlò yìí, Sólàjà ń sọ pé ìṣẹtọ́fábo gbọ́dọ̀ jẹ́ àfojúsùn àwùjọ tí ó bá ń fẹ́ ìlọsíwájú. Ìdí ni pé bí àwọn obìnrin kò bá rí àwùjọ gẹ́gẹ́ bí èyí tí ó ń fi àwọn ẹ̀tọ́ wọn dùn wọ́n, wọ́n máa fi ọwọ́ sowọ́ pọ̀ láti mú ki àmúgbòòrò bá gbogbo abala àwùjọ tí wọ́n bá ń kó ipa nínú rẹ̀.
Àwọn onímọ̀ lóríṣìíríṣìí ló ti ṣe iṣẹ́ lórí orírun ìṣègbèfábo; lára wọn ni Sotunsa (2009: 228). Nígbà tí ó ń sọ nípa orírun ìṣègbèfábo, ó ní láti inú èdè Látìnì ni ọ̀rọ̀ náà ti wa: “Feminism originates from the word “femina” which describes women’s issues”. (Láti inú ọ̀rọ̀ Látìnì kan tí wọ́n ń pè ní ‘Femina’ tí ó ṣe àpèjúwe àwọn ọ̀rọ̀ ajẹmábo ni ìṣègbèfábo ti jáde). Eléyìí túmọ̀ sí pé ohun tí ó jẹ ìlànà ìṣègbèfábo lógún ni àwọn nǹkan tí ó jẹ mọ́ ìrírí àti ìdojúkọ àwọn abo nínú àwùjọ. Ògúndípẹ̀-Leslie (2013: 547) náà gbà pé láti inú èdè Látìnì ni a ti ṣẹ̀dá ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo tí ó sì jẹ́ ìlànà tí ó ní í ṣe pẹ̀lú ojú àmúwayé àwọn obìnrin. Ó sọ pé: “Feminism can be defined by its etymological roots. Femina is ‘woman’ in Latin. Feminism, an ideology of woman; anybody of social philosophy about women”. (A lè fún ìṣègbèfábo ní oríkì gẹ́gẹ́ bí ó ti hàn nínú ọ̀rọ̀ ìpínlẹ̀ rẹ̀. “Femina” túmọ̀ sí obìnrin nínú èdè Látìnì. Ìṣègbèfábo jẹ́ èrò báyéṣerí fún àwọn obìnrin; ó lè jẹ́ ẹ̀yà kan lára ojú àmúwayé àwùjọ nípa àwọn obìnrin).
Gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ìṣaájú ti ṣàkíyèsí, láti ilẹ̀ Amẹ́ríkà ni ìlànà yìí ti kọ́kọ́ bẹ̀rẹ̀ ní ọdún 1848. Krolokke àti Sorensen (2005: 3) tilẹ̀ fi ìdí èyí múlẹ̀ pé:
In 1848, feminism was born at the first women’s right convention in Seneca Falls, New York where a group of 68 women and 32 men signed the Declaration of Sentiments, a panacea against sexism. This Declaration, which mirrored the United State’s Declaration of Independence, called for female equality. This meeting would signal the first feminist wave which primarily addressed women’s voting rights.
(Ní ọdún 1848 ni ọ̀rọ̀ nípa ìlànà ìṣègbèfábo ti kọ́kọ́ wáyé níbi ìpéjọpọ̀ àwọn tí ń jà fún ẹ̀tọ́ obìnrin ni Seneca Falls ní ìlú New York, níbi tí àwọn obìnrin tí iye wọ́n jẹ́ méjìdínláàádọ́rin àti àwọn ọkùnrin méjìlélọ́gbọ̀n ti fi ọwọ́ sí ìwé òfin láti dènà kí àwọn ẹ̀yà kan (yálà akọ tàbí abo) rò pé ìṣẹ̀dá àwọn sàn jù ẹ̀yà mìíràn lọ. Ìwé òfin yìí tí ó jẹ́ àwògbè tàbí àfihàn ìwé òfin òmìnira ti ilẹ̀ Amẹ́ríkà pè fún ìbádọ́gba àwọn obìnrin pẹ̀lú àwọn ọkùnrin. Ìpàdé yìí ni ó ṣe àmì ìpolongo ìṣègbèfábo àkọ́kọ́, tí ó jẹ pé ohun tí ó jẹ́ ìpàdé náà lógún ni ọ̀rọ̀ nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin láti máa dìbò).
Ohun tí Krolokke àti Sorensen ń sọ ni pé ìlàkàkà àwọn ẹgbẹ́ obìnrin àti ọkùnrin láti mú kí àdínkù bá bí àwùjọ ṣe ń yan àwọn obìnrin jẹ, pàápàá nínú ètò ìṣèlú, ni ó bí ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo nílẹ̀ Amẹ́ríkà ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún. Wọ́n tún jẹ́ kí a mọ̀ pé ìgbésẹ̀ tí àwọn ènìyàn wọ̀nyí gbé nínú ìpàdé tí wọn ṣe, ni ó jẹ́ atọ́ka akọ́kọ́ pé ìjẹgàba lé àwọn obìnrin lórí nínú àwùjọ jẹ́ ohun tí kò bá ojú mu rárá.
Àwọn onímọ̀ yìí sọ pé àárín àwọn Amẹ́ríkà ni ìlànà yìí ti bẹ̀rẹ̀, wọ́n gbà pé ipa ẹgbẹ́ àwọn obìnrin ni ó hànde jù nínú mímú kí ìlépa wọn láti jẹ́ kí àwùjọ ó ṣe ẹ̀tọ́ fábo. Wọ́n gbà pé àsìkò ti ọ̀rọ̀ òmìnira múmú láyà Amẹ́ríkà ni wọ́n gbé ìgbéṣẹ̀ ìṣègbèfábo yìí. Wọ́n tún gbà pé gbogbo eléyìí wáyé ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún.
Nígbà tí Ṣotunsa (2009: 221) ń sọ nípa bí ìlànà ìṣègbèfábo ṣe bẹ̀rẹ̀, ó sọ pé láti ara akitiyan àwọn obìnrin láti lè rí àwọn ohun tí ó tọ́ sí wọn, ni ó ti wáyé. Sotunsa sọ pé:
Feminism has its origin in the struggle for women’s rights. It began in the late eighteenth century. The growth of feminism began in Europe and America when women became conscious of their oppression and took steps to redress the oppression.
(Orírun ìṣègbèfábo ni a lè tọpinpin rẹ̀ dé inú ìjìjàgbara fún ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin. Ó bẹ̀rẹ̀ ni ọ̀rúndún kọkàndínlógún. Ìdàgbàsókè ìlànà ìṣègbèfábo ni ó bẹ̀rẹ̀ ni ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà nígbà tí iyè àwọn obìnrin ṣí sí ìrẹ́jẹ ara wọn tí wọ́n sì gbé àwọn ìgbésẹ̀ láti ṣe àtúnṣe sí ìrẹ́jẹ náà).
Ohun tí Sotunsa ń sọ ni pé ìgbà ti iyè àwọn obìnrin ní ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà tó ṣí sí ọ̀rọ̀ ara wọn, nípa onírúurú ìyà tí wọ́n fi ń jẹ́ wọn, ni wọ́n tó gbé àwọn ìgbésẹ̀ tí ó yẹ láti dẹ́kun ìjìyà náà. Nígbà tí ó sọ síwájú sí i, Ṣotunsa tún jẹ́ kí a mọ̀ pé láti ilẹ̀ Yúróòpù àti Amẹ́ríkà ni ìlànà ìṣègbèfábo ti ràn dé àwọn ilẹ̀ mìíràn ní àgbáyé.
Masuku (2005: 22-23) sọ nípa ìṣègbèfábo, ó jẹ́ kí a mọ̀ pé ọ̀rọ̀ náà ní ọwọ́ ìṣèlú nínú. Gbogbo ìgbà ni àwọn obìnrin wá ọ̀nà ọ̀tun tí ẹ̀tọ́ wọn yóò fi tẹ̀ wọ́n lọ́wọ́. Masuku tilẹ̀ sọ gbangba pé:
The words “Feminism” or “feminist” are political labels showing support for the aims of the new women’s movement which emerged in the early 1960’s. Throughout its long history, feminism has sought to disturb the patriarchal culture and to assert a belief in sexual equality as well as to eradicate sexist domination in transforming society.
(Ìṣègbèfábo àti aṣègbèfábo jẹ́ orúkọ tí ó lọ́wọ́ ìṣèlú nínú, tí wọ́n lò láti ṣe àfihàn àtìlẹyìn fún àwọn èròǹgbà ẹgbẹ́ obìnrin tuntun tí ó bẹ̀rẹ̀ ni 1960. Láti ìgbà tí ó ti bẹ̀rẹ̀, ohun tí ó jẹ́ ìlépa ìṣègbèfábo ni láti tako àṣà baba lo lọmọ àti láti fi ìgbàgbọ́ wọn hàn nínú ìbádọ́gba ọkùnrin àti obìnrin àti pàápàá jù lọ, láti fi òpin sí ìwà kí àwọn ẹ̀yà kan máa ní i lérò pé ìṣẹ̀dá wọn sàn ju tí àwọn obìnrin lọ nínú àwùjọ).
Nínú àyọlò òkè yìí, ẹ̀rí wà níbẹ̀ pé ọ̀rọ̀ nípa ìṣègbèfábo lọ́wọ́ ìṣèlú nínú. Eléyìí kò ṣàjèjì sí wa nítorí pé àwọn onímọ̀ ìṣaájú tí jẹ́ kí ó yé wa pé àyè tí ó máa ń ṣí sílẹ̀ nínú ìṣèlú ni àwọn aṣègbè fábo máa ń lò láti lè mú kí àfojúsùn wọn nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin wá sí ìmúṣẹ. Nígbà tí ó ń sọ̀rọ̀ nípa ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin, Philips (1987: 68) sọ pé:
It is the freedom to decide her own destiny, freedom from sex determined roles, freedom from society’s oppressive restrictions; freedom to express her thoughts fully and to convert them freely into action. Feminism demands the acceptance of women’s right to individual conscience and judgement. It postulates that woman’s essential worth stems from her common humanity and does not depend on another relationships of her life.
(Ó jẹ́ òmìnira láti lè pinnu lórí àyànmọ́ rẹ̀, òmìnira kúrò nínú àwọn iṣẹ́ tí àwùjọ tí yàn fún obìnrin nìkan, òmìnira kúrò lọ́wọ́ àwọn ìfàsẹ́yìn tí ìjẹgàba àwùjọ fà, òmìnira láti lè sọ ohun tí ó wà nínú rẹ̀ jáde àti láti lè sọ wọ́n di ohun ṣíṣe láìbẹ̀rù. Ìṣègbèfábo bèrè fún rírí ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin gẹ́gẹ́ bí ohun tí ó di dandan kí oníkálùkù wọn ó ní. Ó fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé ìwọ̀n àwọn obìnrin ni ó jáde láti ìṣẹ̀dá wọn kì í ṣe láti ara ìbáṣepọ̀ wọn pẹ̀lú àwọn mìíràn).
Philips ń sọ nínú àyọlò òkè yìí pé bí òmìnira bá ṣe wà fún àwọn obìnrin tó láwùjọ nípa àwọn ohun tí ó jẹ ẹ̀tọ́ wọn, bẹ́ẹ̀ ni àwùjọ ṣe máa rí àǹfààní jẹ lára wọn tó. Ó ṣàlàyé pé bí obìnrin bá ní i lérò pé òun kò já mọ́ nǹkan ní ojú àwùjọ, ó ní eléyìí yóò dènà jíja ara mọ́ iṣẹ́ irú obìnrin náà.
Barrow àti Millburn (1990: 128) náà fún ìṣègbèfábo ní àpèjúwe, wọn pè é ní ‘a label for a commitment or movement to achieve equality for women” (ó jẹ́ àkọ́lé fún ìfọkànsìn tàbí ìlépa ìtẹ̀síwájú láti lè wá ìbádọ́gba pẹ̀lú àwọn ọkùnrin fún àwọn obìnrin). Cuddon (1991: 338) náà ki ìṣègbèfábo gẹ́gẹ́ bí (an attempt to describe and intepret (or reinterpret) (or reinterpret) women’s experiences as depicted in various kinds of literature) “ìgbìyànjú láti ṣe àpèjúwe tàbí sọ ìtumọ̀ ìrírí àwọn obìnrin gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe máa ń gbé e kalẹ̀ nínú onírúurú lítíréṣọ̀”. Humm (1992: 1) náà sọ pé (the word feminism can stand for a belief in sexual equality combined with a commitment to transform society). “Ìṣègbèfábo lè dúró fún ìgbàgbọ́ nínú ìbádọ́gba pẹ̀lú àwọn ọkùnrin fún àwọn obìnrin pẹ̀lú ìpinnu láti mú àyípadà rere bá àwùjọ.
Masuku (2005: 23) náà kín èrò àwọn onímọ̀ tí a ti mẹ́nubà ṣaájú lẹ́yìn nípa ohun tí ìṣègbèfábo jẹ́ àti ohun tí ó jẹ àfojúsùn àwọn aṣègbèfábo. Ó sọ pé:
Feminism is a struggle to end sexist oppression. Its aim is not to benefit any specific group of women, or any particular race or class of women. It does not privilege women over men. On the contrary, it is a movement that has the power to transform the whole society in a meaningful way.
(Ìṣègbèfábo jẹ akitiyan láti fi òpin sí ìjẹgàba lórí ẹ̀yà ẹ̀dá kan yálà ọkùnrin tàbí obìnrin. Èròǹgbà rẹ̀ kì í ṣe láti ṣe àǹfààní fún ọ̀wọ́ obìnrin kankan ni pàtó. Kò gbè sẹ́yìn obìnrin ju ọkùnrin lọ. Kàkà kí ó ṣe bẹ́ẹ̀, ó jẹ́ ìlànà tí ó lágbára láti mú àyípadà rere bá ìgbé ayé àwùjọ).
Ohun tí Masuku ń sọ nínú àyọlò yìí ni pé àwọn tí ó ṣẹ̀dá tíọ́rì tàbí ìlànà tí a pè ní ìṣègbèfábo kò ṣẹ̀dá rẹ̀ láti gbè sẹ́yìn àwọn obìnrin nìkan tàbí láti gbé àwọn obìnrin lé àwọn ọkùnrin lórí nínú àwùjọ. Wọ́n gbé e kalẹ̀ pẹ̀lú èròǹgbà láti mú àyípadà tí ó ní ìtumọ̀ bá àwùjọ. Ìdí ni pé wọ́n gbà pé bí wọ́n bá yé tẹ àwọn obìnrin mẹ́rẹ̀ láàrin àwùjọ tí wọ́n sì fi wọ́n sí ayé iyì, ìlọsíwájú máa bá gbogbo ẹ̀ka àwùjọ nítorí pé a kò lè fẹ́ wọn kù ní gbogbo abala àwùjọ.
Ọ̀pẹ́fèyítìmí (2014: 50) kín èrò Masuku náà lẹ́yìn nípa ìpo tí ó yẹ́ kí àwùjọ fi àwọn obìnrin sí jẹ kí wọ́n le jẹ àǹfààní tí ó wà lára wọn dọ́ba gẹ́gẹ́ bí èròǹgbà àwọn ìṣègbèfábo. Ó sọ pé:
Ní pàtàkì, tíọ́rì ìṣègbèfábo ń fẹ́ kí a fi obìnrin sí ipò tó tọ́ sí wọn láwùjọ. Ọ̀rọ̀ bí a ṣe bẹ́rú la bọ́mọ ni wọ́n fẹ́ kó ṣatọ́kùn wa. Pé kí a fi obìnrin sí ipò tí kò bójú mú, kí a lérò pé ọkùnrin lágbára ju obìnrin lọ, kò yẹ.
Eléyìí ni pé ohun tí ó lè mú kí iná ìtẹ̀síwájú irúfẹ́ àwùjọ kan jó re ẹ̀yìn ni kí wọ́n ní i lérò pé ohun tí ó bójú mú ni pé ki wọ́n ri obìnrin gẹ́gẹ́ bí ohun èlò fún àwọn ọkùnrin. Ó jẹ́ kí ó yé wa pé tí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ipa tí àwọn obìnrin ń kó nínú àwùjọ ní àfiwé pẹ̀lú àwọn ọkùnrin kò sí bí ìnàkí ṣe sorí tí ọ̀bọ ò ṣe. Nítorí pé àwọn obìnrin kó ipa tí ó jọjú nídìí iṣẹ́ okòwò, ẹ̀sìn, iṣẹ́ ìjọba àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Bí àwọn onímọ̀ lóríṣìíríṣìí ṣe dìde láti jà fún ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin tó yìí, síbẹ̀, ọ̀wọ́ àwọn obìnrin kan wà tí ó jẹ́ pé wọ́n gbà pé ìṣègbèfábo ní àtọwọ́bọ̀ àwọn òyìnbó aláwọ̀ funfun, tí èyí kò sì bá wọn lára mu rárá. Wọ́n ní ìṣègbèfábo ni ọwọ́ kan ìbálòpọ̀ abo àti abo nínú. Eléyìí ni Masuku (2005: 24) àti Ògúndipẹ̀-Leslie (2013: 542) mẹ́nubà nínú àwọn iṣẹ́ wọn. Masuku (2005: 24) sọ pé (Many women see feminism as synonymous with lesbianism; something they find abhorrent and so they reject all forms of feminism) “Ọ̀pọ̀ àwọn obìnrin ni wọ́n rí ìṣègbèfábo gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dà ìbálòpọ̀ láàrin abo àti abo; eléyìí ni wọ́n rí gẹ́gẹ́ bí ohun èérí tí wọ́n sì ti bẹ́ẹ̀ kò gbogbo ẹ̀yà ìṣègbèfábo”. Ògúndipẹ̀-Leslie (2013: 542) náà sọ pé àwọn obìnrin tí wọ́n jẹ́ Mùsùlùmí ní ilẹ̀ Nàìjíríà kò nífẹ̀ẹ́ sí ọ̀rọ̀ ìṣègbèfábo nítorí wọ́n gbàgbọ́ pé ó lòdì sí ẹ̀sìn wọn. Nígbà tí ó ń sọ nípa ojú tí àwọn ọwọ́ obìnrin yìí fi ń wo ìṣègbèfábo, o ní (they say things like, “it breeds pervasive traits like lesbianism) “wọ́n sọ pé ó bí àwọn àbùdá tí ó lòdì sí ìgbàgbọ́ wọ́n bí ìbálòpọ̀ láàrin abo àti abo”. Nínú ohun tí Masuku sọ, ó hàn pé ìṣègbèfábo ni oríṣìíríṣìí ẹ̀yà.
1.5.1 Ẹ̀yà Tíọ́rì Ìṣègbèfábo
Oríṣìíríṣìí ọ̀nà ni ìṣègbèfábo pín sí gẹ́gẹ́ bí àwọn onímọ̀ bí Mwale (2002), Blackman (2008), Masuku (2005), Sheba (2006), Mekgwe (2008), Salami (2012), Davies (2013), Mangena (2013) àti Ogundipe-Leslie (2013) ti pé àkíyèsí wa nínú àwọn iṣẹ́ wọn. Tong (1989: 1) ṣàlàyé ìdí tí ìṣègbèfábo ṣe pẹ̀ka lóríṣìíríṣìí. Ó sọ pé:
Feminist theory is not one, but many theories or perspectives and that each perspective attempts to describe women’s oppression, to explain its causes and consequences and to prescribe strategies for women’s liberation.
(Tíọ́rì ìṣègbèfábo kì í ṣe ẹyọ kan, ṣùgbọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ tíọ́rì tàbí ojú àmúwo-nǹkan àti pé ọ̀kọ̀ọ̀kan ojú tí a fi ń wò ó yìí ni ó ń gbìyànjú láti ṣe àpèjúwe ìyà tí ó ń jẹ àwọn obìnrin, láti ṣàlàyé okùnfà rẹ̀ àti ohun tí ó máa tẹ̀yìn rẹ̀ jáde, àti láti lè júwe ọ̀nà àbáyọ sí òmìnira àwọn obìnrin).
Nínú àyọlò òkè yìí, Tong jẹ́ kí ó di mímọ̀ fún wa pé gbogbo àwọn ẹ̀yà tíọ́rì ìṣègbèfábo kò dédé wáyé lásán. Wọ́n jẹ́ oríṣìíríṣìí ọ̀nà tí ó parí sí ibìkan náà tí ó jẹ́ wíwá ẹ̀tọ́ fún abo, ọ̀nà tí oníkálùkù gbé e gbà ni ó wà ni ìbámu pẹ̀lú ẹ̀yà tíọ́rì náà tí ó wúlò fún un jù lọ. Eléyìí náà ni Mathye (2003: 7) kín lẹ́yìn pé (Feminism is a dynamic constantly changing ideology with many aspects including the personal, the political and the philosophical) “Ìṣègbèfábo jẹ́ ìlànà ti àyípadà ń dé bá lóòrèkóòrè tí ó sì ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀yà bí èyí tí ó kan ènìyàn gbọ̀ngbọ̀n, èyí tí ó jẹ mọ́ ìṣèlú àti ojú àmúwayé”. Eléyìí túmọ̀ sí pé ọ̀kọ̀ọ̀kan ẹ̀yà ìṣègbèfábo ni ó ni àfojúsùn rẹ̀ nípa àwùjọ tí wọ́n bá ti ń ṣe àmúlò rẹ̀. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀yà ni tíọ́rì ìṣègbèfábo ni ṣùgbọ́n àwọn tí ó gbajúmọ̀ nínú wọn ni ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba (Liberal Feminism), ìṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx (Marxist Feminism), ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká (Ecofeminism) àti ìṣègbèfábo Alákatakítí (Radical Feminism).
1.5.1.1 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-ìdọ́gba
Ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba jẹ́ èyí tí ó gbàgbọ́ pé ẹ̀tọ́ oníkálukú ṣe pàtàkì ju ẹ̀tọ́ gbogbogbòò lọ. Wọ́n gbà pé ó jẹ́ dandan fún àwùjọ láti jẹ́ kí ìdọ́gbà wà láàrin ọkùnrin àti obìnrin, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìṣẹ̀dá wọn yàtọ̀ síra. Sheba (2006: 107) sọ nípa tíọ́rì ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba yìí pé “èyí ni àwọn obìnrin ń mú lò láti polongo àti láti bèèrè fún ìdájọ́ òdodo fún ìdọ́gba akọ àti abo láwùjọ nínú ohun gbogbo”. Àwọn obìnrin gbà pé bí ìyanjú bá lè wà sí gbogbo ìṣòro ìfẹ̀tọ́-ẹni-dunni tí àwọn ń kojú nínú àwùjọ, a jẹ́ pé ìgbà rere ti dé bá àwọn nìyẹn. Èyí ni Waylen (1996: 3) sọ pé: (the resolution to injustice would therefore be transformation which would ensure a fair treatment of women within the system) “ìyanjú sí ìfẹ̀tọdunni yìí yóò fa àyípadà tí yóò jẹ́ kí ìgbà ọ̀tun dé bá àwọn obìnrin láàrin àwùjọ”.
Ni ìparí, Chitando (2011: 19) sọ nípa tíọ́rì ajẹmọ́-ìdọ́gba yìí ní kíkún pẹ̀lú ohun tí ó jẹ́ àfojúsùn wọn láti lè mú kí tíọ́rì náà kẹ́sẹjárí. Ó sọ pé:
Liberal feminism investigates the intrinsic inequalities between women and men in society. Liberal feminism is predominantly concerned with personal independence and assurance of a persons’ dignity. Liberal feminists view self-actualisation as their objective. They insist on equal opportunities in spite of sexual differences. Liberal feminists emphasise the need to work with legislation so as to address all injustices that have caused women’s oppression.
(Ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba ń wádìí ohun tí ó fa àìdọ́gba obìnrin àti ọkùnrin láàrin àwùjọ. Ohun tí ó jẹ ìṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba lógún jù ni òmìnira ẹnikọ̀ọ̀kan àti dídáàbò bo iyì oníkálùkù. Èròǹgbà wọn láti jẹ́ kí ẹnìkọ̀ọ̀kan dé ibi tí ọkàn rẹ̀ fẹ́. Wọ́n kàn-án ní dandan pé ìdọ́gba gbọ́dọ̀ wà fún takọtabo bí ó tilẹ̀ jẹ́pé ìṣẹ̀dá wọn yàtọ̀. Wọn gbà pé ó di dandan fún wọ́n láti ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn aṣòfin kí àwọn lè wá ìyanjú sí ìsòro àìṣedédé tí ó ti mú kí àwùjọ ó jẹ gàba lórí àwọn obìnrin).
Nínú ohun tí Chitando sọ yìí, a rí i pé èròǹgbà àti ìlépa àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-ìdọ́gba ni láti wa gbogbo ọ̀nà, pàápàá jù lọ, láti rí i dájú pé gbogbo ìgbésẹ̀ wọn láti fi òpin sí ìfẹ̀tọ́-ẹni-dunni tí ó ń kojú àwọn obìnrin ní àwùjọ ní àtìlẹyìn òfin. Ìdí ni pé èyí ni ó lè mú kí ó fẹsẹ̀ múlẹ̀ daindain.
1.5.1.2 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-Marx
Àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx gbà pé ìbákẹ́gbẹ́ ni ọ̀nà kan gbòógì tí a fi lè ní oyè ìṣòro ìrẹ́jẹ tí àwọn obìnrin ń kojú nínú àwùjọ. Eléyìí ni pé ìrẹ́jẹ àwọn obìnrin àti àwùjọ kẹ́lẹ́gbẹ́mẹgbẹ́ jọ ń kọ́wọ̀ọ́ rìn ni. Mitchell (1966: 15) sọ pé (Marxist feminism’s main undertaking was to reveal the intricate relations between gender and the economy) “ohun tí wọ́n fi pilẹ̀ ìṣègbèfábo ajẹmọ́-Marx ni èrò láti ṣe àfihàn àwọn ìbáṣepọ̀ tó wà láàrin jẹ́ńdà àti ọrọ̀-ajé”. Èyí ni pé àwọn aṣègbèfábo gbàgbọ́ pé okòwò gan-an ni àárín gbùngbùn ibi tí ìrẹ́jẹ àwọn obìnrin ti ń wáyé láàrin àwùjọ. Wọ́n ní irẹ́jẹ́ obìnrin ṣe àǹfààní fún àwọn àwùjọ olókòwò aládàáńlá (Capitalist society). Wọ́n ní bí àwùjọ bá lè máa ṣe ẹ̀tọ́ fún àwọn obìnrin, pàápàá nídìí àwọn iṣẹ́ tí wọ́n ń ṣe nínú ilé, èyí yóò mú ìfàsẹ́yìn bá àwùjọ olókòwò aládàáńlá. Ìdí ni pé obìnrin ní ìyàwó, òun ni ìyálọ́mọ, òun ni ó ń ṣe ọ̀pọ̀ iṣẹ́ ilé àti pé ó jẹ́ ẹni tí kò ní ààyè tó bẹ́ẹ̀ jù bẹ́ẹ̀ láti jáde fún ìpawówọlé.
1.5.1.3 Ìṣègbèfábo Ajẹmọ́-Àyíká
Láti ara ìmọ̀ nípa àyíká (ecology) àti ìṣègbèfábo ni a ti ṣẹ̀dá ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká. Wọ́n gbà pé ìwà baba-ló-làṣẹ àti àwùjọ olókòwò aládàáńlá ti fa ìpinyà tí ó léwu láàrin àyíkà àti àṣà. Àwọn tí wọ́n jẹ́ agbátẹrù ìlànà yìí ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ gbà pé ohun tí ó lè mú ìwòsàn bá ìpinyà yìí ni agbára ìtọ́jú àti ọgbọ́n ìmọ̀ nípa àyíká tí Adẹ́dàá fi fún àwọn obìnrin. Wọ́n tẹ̀ síwájú láti ṣàlàyé pé ìpinyà tí ó wà láàrín àyíká àti àṣà yìí ni ó fi àyè sílẹ̀ fún ìjẹgàba lórí obìnrin àti àwọn tí kì í ṣe ènìyàn gbogbo tí ó wà ní àyíká.
Ukhun (2002: 79) ṣàlàyé ohun tí ó jẹ́ àpèjuwe àti àfojúsùn ìṣègbèfábo-ajẹmọ́-àyíká:
Ecofeminists are sanguine that in our crisis-torn world, ecofeminism can revitalise or rejuvenate the world and therefore community spirit. Ecofeminism has a philosophy of inclusiveness encompassing and harmonising all aspects of life.
(Àwọn aṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká ní ìrètí pé nínú àwùjọ ti làásìgbò pọ̀ sí, ìṣègbèfábo ajẹmọ́-àyíká lè mú ìgbédìde àti ìṣọdọ̀tun bá ayé àti àwùjọ. Ìṣègbèfábo jẹ́ ojú àmúwayé nípa ìkómọ́ra – tí ó ṣe àkójá àti ìsọdọ̀kan gbogbo ẹ̀ka tí ó jẹ́ mọ́ ìgbéayé).
Ukhun ń sọ nínú àyọlò yìí pé gbogbo àìrójú tí ó wà nínú ayé ni òpin lè dé bá, bí a bá lè fún àwọn obìnrin ni ohun tí ó jẹ́ ẹ̀tọ́ wọn. Ìdí ni pé àwọn obìnrin ni Adẹ́dàá jogún agbára itọ́jú fún àti pé gbogbo ohun tí ó bá ń so èso ni a ń pè ní abo. Ohun tí èyí túmọ̀ sí ni pé bí kò bá sí agbára láti mú èso wá, gẹ́gẹ́ bí àwọn obìnrin ṣe ní in, rúdurùdu ni ayé máa rí.
Birkland (1993: 17) sọ nípa akitiyan àwọn akọ àti abo láti mú ìbọ́sípò padà sí àyíka wọn nípa ìjìjàgbara kúrò nínú èrò baba-ló-làṣẹ tí ó ń dá rúkèrúdò sílẹ̀ láyìká wọn. Ó sọ pé:
Men and women are increasingly seeking liberation from their partiarchal programming. All sexes can work to affirm the values of caring, openess, nuturing and non-defensiveness, and the possibilities of creating societies in harmony with all living beings.
(Àwọn ọkùnrin àti obìnrin kò káàárẹ̀ nínú ìgbìyànjú wọ́n láti di òmìnira kúrò nínú baba-ló-làṣẹ tí wọ́n ti gbìn sí inú wọn. Takọtabo lè ṣiṣẹ́ láti mú kí àkàsí nípa ìtọ́jú, ìkẹ́, ìgẹ̀ àti lílè ṣẹ̀dá àwùjọ tí ó jẹ́ ọ̀kan pẹ̀lú gbogbo ohun abẹ̀mí ṣe é ṣe).
Ohun tí Birkand sọ ni pé ohun tí ó ṣe é ṣe ni kí a ní àwùjọ tí ó wà ní ọ̀kan pẹ̀lú àwọn ohun abẹ̀mí inú rẹ̀. Ṣùgbọ́n ohun tí a kọ́kọ́ gbọ́dọ̀ ṣe ni pé kí a wẹ ara wa nù kúrò nínú àwọn èrò tí ó máa ń mú ìfàṣẹ́yìn bá ìlọsíwájú.
1.5.1.4 Ìṣègbèfábo Alákatakítí
Ìṣègbèfábo-alákatakítí yìí jẹ́ èyí tí ó rí àwọn ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀tá. Scott àti Marshal (1994: 219), gẹ́gẹ́ bí Salami (2012: 13) ṣe ṣàmúlò rẹ̀, sọ nípa èyí pé (for radical feminists, men were the main enemy... and there was no combining with (male) trade unions or political groups to achieve change). “ní ti ìṣègbèfábo-alákatakítí, àwọn ọkùnrin ní olórí ọ̀tá... àti pé ọ̀rọ̀ nípa dídarapọ̀ mọ́ (ọkùnrin) ẹgbẹ́ ajàfẹ́tọ̀ọ́ ẹni tàbí ẹgbẹ́ ìṣèlú láti ní àyípadà kò lè wáyé rárá”. Eléyìí ni pé àwọn aṣègbèfábo wọ̀nyí gbà pé Adẹ́dàá ti mú kí ọ̀rọ̀ náà rọrùn nígbà tí ó ṣe ẹ̀dá akọ àti abo ní ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀. Òye eléyìí hàn nínú ohun tí Sheba (2006: 107) sọ pé:
Nínú èyí àwọn obìnrin ń tako ọkùnrin ni. Wọ́n ń fi hàn pé obìnrin yàtọ̀ sí ọkùnrin; ó sì yẹ kí àwọn máa polongo èyí ká; ó ṣe pàtàkì láti gbè sẹ́yìn abo kí àwọn lè kojú gbogbo ìrẹ́jẹ tí ó ń ti inú àwùjọ baba-ló-nílẹ̀ wá, tí ó sì ń fojú àbùkù wo obìnrin.
Sheba ń sọ nínú àyọlò òkè yìí pé àwọn obìnrin tí ó wà ní abẹ́ ìsọ̀rí yìí gbà pé bí àwọn bá fẹ́ bọ́ kúrò nínú àjàgà ìjẹgàba tí àwọn wà, àwọn gbọ́dọ̀ tá kété sí gbogbo ìbáṣepọ̀ tí ó bá ni ọkùnrin nínú. Èyí ni wọ́n fi pinnu láti ní ètò tiwọn lọ́tọ̀ gédéngbé.
1.5.2 Tíọ́rì Ìṣẹ̀tọ́fábo Adúláwọ̀
Tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo wáyé láti ara oríṣìíríṣìí àríyànjiyàn tí ó ti wá lórí tíọ́rì ìṣègbèfábo. Àwọn onímọ̀ tí ó ṣe agbátẹrù tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ yapa kúrò lára àwọn onítíọ́rì ìṣègbèfábo, nítorí wọ́n gbà pé ìlànà àti àfojúsùn àwọn onítíọ́rì ìṣègbèfábo lè da ilé àwọn rú. Nígbà tí Kọ́láwọlé (1997: 11) ń mú nínú ọ̀rọ̀ tí Ama Ata Aidoo sọ pé “Feminism, you know how we feel about that embarrassing western philosophy? The destroyer of homes imported mainly from America to ruin African homes” (Ṣé ẹ mọ ohun tí a rò nípa ìmọ̀ òkèèrè abanilojújẹ́ tí wọn ń pè ní ìṣègbèfábo? Ó jẹ́ ìmọ̀ tí ń da ilé rú tí wọ́n mú wá láti ilẹ̀ òkèèrè lati wá bá ilé àwọn adúláwọ̀ jẹ́). Èrò pé àwọn onímọ̀ ìṣẹ̀tọ̀fábo kò gbà pé àwọn obìnrin ilẹ̀ adúláwọ̀ nílò láti tako àwọn ọkùnrin ṣùgbọ́n kí àwọn méjèèjì jọ ṣe iṣẹ́ pọ̀ fún ìtẹ̀síwájú ilé àti agbègbè wọn ló bí tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo.
Sheba (2000: 30) náà sọ ìtàn nípa ìbẹ̀rẹ̀ ìlànà ìṣẹ̀tọ́fábo. Ó sọ pé láti ilẹ̀ Amẹ́ríkà ni ìlànà náà ti bẹ̀rẹ̀. Ó ṣàlàyé pé:
Ìlànà yìí bẹ̀rẹ̀ láàrin àwọn òyìnbó, ìyẹn àwọn ará Amẹ́ríkà. Ẹgbẹ́ àwọn obìnrin bẹ̀rẹ̀ ni àárín sẹ́ńtúrì kọkàndínlógún (1800) sẹ́yìn. Ó jẹ́ àkókò tí ọ̀pọ̀ ìlú ń tóbi sí i tí ìdàgbàsókè nípa ètò ọrọ̀-ajé àti ètò ẹ̀kọ́ ń pọ̀ sí i. Ó jẹ́ ìgbà tí ọ̀rọ̀ òmìnira jẹ mùtúmùwà lógún.
Àwọn ohun tí a rí fàyọ nínú ohun tí Sheba sọ nínú àyọlò òkè yìí ni pé ẹgbẹ́ àwọn obìnrin ni ọ̀rúndún kọkàndínlógún ni wọ́n gbé ìlànà à ń ṣe ègbè tàbí à ń wá ẹ̀tọ́ fábo kalẹ̀.
Nígbà tí Hudson-Weems (2001: 168) ń ṣe àpèjúwe orírun orúkọ tí wọ́n fún ìṣẹ̀tọ́fábo àwọn adúláwọ̀, ó ṣàlàyé pé:
African “womanism” was the perfect terminology for two reasons. Firstly, “Africana” identifies the ethnicity of the woman being considered, and this reference to her ethnicity, establishes her cultural identity as it relates to her ancestry and land base: Africa. The second part of the term “womanism” questions the accepted idea of being a woman. :Womanism” is far more appropriate than “female” (feminism) because one of the major distinction – only a female of the human can be a woman. Female on the other hand, can refer to a member of the animal or plant kingdom as well as to a member of the human race. Hence, a terminology derived from the word “woman” is more suitable and more specific when naming a group of the human race.
(Aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ ni ọ̀rọ̀ ìperí tí ó bá a mú rẹ́gí fún ìdí méjì. Àkọ́kọ́, Adúláwọ̀ ṣe àfihàn ìran obìnrin tí à ń sọ nípa rẹ̀, ó ṣe ìfilélẹ̀ àṣà ìlú rẹ̀ ní ìbámú pẹ̀lú àwọn babańlá rẹ̀ àti ìlú tí ó ti wá tí ó jẹ́ Áfríkà. Èkejì, ó dára kí a pè é ni obìnrin ju kí a pè é ní abo nítorí ọ̀kan lára ohun pàtàkì tí ó ya obìnrin sọ́tọ̀ sí abo ni pé abonìyàn nìkan ni a lè pè ní obìnrin. A lè pé ewéko, ẹranko tàbí ènìyàn ni abo. Fún ìdí èyí, ọ̀rọ̀ ìperí tí a ṣẹ̀dá láti ara obìnrin nìkan ni ó bá a mu rẹ́gí).
Ohun tí Hudson-Weems ń sọ ni pé nígbà tí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ìṣẹ̀tọ́fábo, a gbọ́dọ̀ ṣe àkíyèsí ìran tí irúfẹ́ obìnrin náà ti jáde. Ìdí ni pé àṣà àti ìṣe ìlú kọ̀ọ̀kan ni ó yàtọ̀ sí ara wọn. Eléyìí bá òwe Yorùbá kan tí ó sọ pé “báyìí là á ṣe níbí lè jẹ́ èèwọ̀ ibòmíràn” mu. Ẹni tí a bá máa ṣe ẹ̀tọ́ fún, a gbọ́dọ̀ wádìí bóyá ẹ̀tọ́ náà kò tako bí wọn ti ń ṣe níbi tí ó ti wá. Ohun tí ó fi gúnlẹ̀ ni pé nítorí pé àwọn obìnrin aláwọ̀ funfun ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ẹni tí ó ń jẹ gàba lé àwọn lórí àti ẹni tí ó yẹ kí àwọn mú ní ọ̀tá kò túmọ̀ sí pé àwọn obìnrin adúláwọ̀ gbọ́dọ̀ rí àwọn ọkùnrin adúláwọ̀ náà bẹ́ẹ̀.
Reed (2001: 168) sàlàyé nípa ẹni tí a lè pè ní aṣẹ̀tọ́fábo nígbà tí ó sọ pé:
Africana womanist is a self-namer, self definer, family centered, genuine in sisterhood, strong in concert with the Africana man in struggle, whole, authentic, a flexible role player, respected, recognised, spiritual, male compatible, respectful of elders, adaptable, ambitious, mothering and nurturing.
(Aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ ní ẹni tí ó dá dúró tí ó sì ní òye irúfẹ́ ẹni tí ó jẹ́, tí ó fi ọ̀rọ̀ ẹbí rẹ̀ sọ́kàn, tí ó lótìítọ́ sí àwọn obìnrin ẹgbẹ́ rẹ̀, tí ó ní agbára, tí ó dúró tí ọkùnrin adúláwọ̀ nínú ìgbìyànjú wọn, tí ó ní ìfọkànsìn, ti wọ́n pọ́nlé, tí wọ́n mọ́, tí ó kún fún ẹ̀mí, tí ó dára fún ọkùnrin, tí ó ní àpọ́nlé àwọn àgbàlagbà, tí ó ní àmúyẹ́, tí ó ń gbèrò láti ṣe àṣeyọrí, tí ó jẹ́ ìyá, tí ó sì lè bomi rin).
Àpèjúwe tí Reed fún asẹ̀tọ́fábo yìí jẹ́ èyí tí ó jẹ́ àfojúsun àwọn agbátẹrù tíọ́rì yìí. Àwọn onítiọ́rì yìí ta kété sí ìṣègbèfábo nítorí pé wọ́n gbà pé àwọn aṣègbèfábo rí àwọn ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀tá dípò alábàáṣiṣẹ́pọ̀. Eléyìí ni Masuku (2005: 40) sọ pé:
The Africana women and men do not associate themselves with feminism. There is a general agreement in the Africana community that feminist movement, by and large, is a white woman’s movement. Firstly, the Africana woman does not see the man as her primary enemy as does the white feminist, who feels that she has been subjugated by men. Africana men have never had the institutionalised power to oppress Africana women as white men had.
(Àwọn aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ lọ́kùnrin àti lóbìnrin kò fi ara mọ́ ìṣègbèfábo. Ohun tí àwọn tí ó wà ní ilẹ̀ adúláwọ̀ fi ẹnu kò sí ni pé láti ọ̀dọ̀ àwọn obìnrin aláwọ̀ funfun ni ìṣègbèfábo ti wá. Ní àkọ́kọ́, aṣẹ́tọ́fábo kò rí ọkùnrin bí ọ̀tá gẹ́gẹ́ bí àwọn aṣègbèfábo aláwọ̀ funfun tí wọ́n rí ara wọn bí ẹni tí àwọn ọkùnrin ń tẹ̀ mẹ́rẹ̀. Àwọn ọkùnrin adúláwọ̀ kò fi ìgbà kankan ní agbára láti tẹ obìnrin adúláwọ̀ mẹ́rẹ̀ bí díẹ̀ nínú àwọn ọkùnrin aláwọ̀ funfun ṣe máa ń ṣe rí).
Ohun tí Masuku ń sọ nínú àyọlò yìí ni pé yàtọ̀ sí pé ìṣègbèfábo jẹ́ ìlànà àjòjì tí ó ti ọ̀dọ̀ àwọn aláwọ̀ funfun wa sí àárin àwọn Adúláwọ̀, àwọn ọkùnrin Adúláwọ̀ tí wọ́n jẹ́ àṣẹ́tọ́fabo kò fi ìgbà kankan fi ẹ̀tọ́ àwọn obìnrin Adúláwọ̀ dù wọ́n.
Kọ́láwọlé (1997:10) ní tirẹ̀ sọ nípa ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ pé “To African, womanism is the total of feminine self expression, self-retrieval and self-assertion in positive cultural ways”. (Sí àwọn Adúláwọ̀, ìṣẹ̀tọ́fábo ni àpapọ̀ ìsọ-ẹni, wíwá-ara-ẹni rí àti ìdára-ẹni-lójú ní ìbámu pẹ̀lú àṣà ìbílẹ̀ ẹni). Ohun tí eléyìí ń fi yé wa ni pé àwọn aṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ kò fi ọwọ́ yẹpẹrẹ mú ohun tí ó jẹ́ mọ́ àṣà wọn. Wọ́n gbà pé nínú gbogbo ohun tí wọn bá ń ṣe, wọ́n kò gbọ́dọ̀ ṣe é ní ìlòdì sí àwọn abala tí ó bá dára nínú àṣà wọn, nínú èyí tí rírí ọkùnrin gẹ́gẹ́ bí ọ̀rẹ́ yàtọ̀ sí ọ̀tá wà.
Hudson-Weems (1993: 22) náà ṣàlàyé nípa bí ó ṣe jẹ́ pé láti inú àṣà ìbílẹ̀ Adúláwọ̀ ni ìṣẹ̀tọ́fábo ti wáyé. Ó ṣàlàyé pé:
Africana womanism is an ideology created and designed for all women of African descent. It is grounded in African culture and therefore, it necessarily focuses on the unique experiences struggles, needs, and desires of African women.
(Ìṣẹ̀tọ́fábo adúláwọ̀ jẹ́ èrò tí a gbé kalẹ̀ tí a sì yà sọ́tọ̀ fún gbogbo obìnrin adúláwọ̀. Ó jinlẹ̀ nínú àṣà adúláwọ̀, ó dojúkọ ìrírí tí kò lẹ́gbẹ́, ìgbìyànjú, àìní àti ìfẹ́ ọkàn àwọn obìnrin adúláwọ̀).
Ohun tí Hudson-Weems ń sọ nínú àyọlò òkè yìí ni pé lóòótọ́ ni àwọn obìnrin adúláwọ̀ gbọ́dọ̀ jà fún àwọn ẹ̀tọ́ wọn nínú àwùjọ, ṣùgbọ́n ìjìjàgbara wọn kò gbọdọ̀ ba àwọn ìṣẹ̀ṣe wọn jẹ́. A gbà pé ètò ìdílé ṣe pàtàkì sí obìnrin adúláwọ̀. Nítorí náà, ìgbìyànjú rẹ̀ láti kọ ìjẹgàba ọkùnrin kò gbọdọ̀ bá ẹbí àti àwùjọ jẹ́ bíkòṣe láti mú kí àwọn ọkùnrin rí àǹfààní tí ó wà nínú gbígbé ní ìrẹ́pọ̀ pẹ̀lú obìnrin.
Bí a bá ń sọ̀rọ̀ nípa ewì alohùn Yorùbá, a kò lè fi ọwọ́ rọ́ ipa àwọn obìnrin sẹ́yìn rárá. Àwọn onímọ̀ gbà pé àwọn obìnrin ni wọ́n jẹ́ agbátẹrù púpọ̀ nínú àwọn ìpohùn tí ó wà nílẹ̀ Yorùbá. Kọ́láwọlé (1997: 74) ṣàlàyé síwájú pé “A plethora of female genres exist among the Yorùbá. These include: Obitun songs, Olorì songs, Arẹmọ songs, Ago-Oka, Gẹ̀lẹ̀dẹ́, Olele and Alámọ̀ songs”. (Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ewì ajẹmọ́-obìnrin ni ó wà láàrin àwọn Yorùbá. Lára wọn ni orin Obitun, orin Olorí, orin arẹmọ, Ago-Oka, Gẹ̀lẹ̀dẹ́, Olele àti orin alámọ̀). Ohun tí eléyìí túmọ̀ sí ni pé yàtọ̀ sí pé àwọn obìnrin máa ń kó ipa pàtàkì nínú àtiwáyé ewì alohùn ní ilẹ̀ Yorùbá, àwọn ẹ̀yà ewì alohùn náà wà tí ó dá lé wọn lórí.
Làti kín ohun tí Kọ́láwọlé sọ lókè yìí lẹ́yìn, Ajíbádé (2009: 7) sọ̀rọ̀ púpọ̀ nípa ojúṣe àwọn obìnrin nínú wíwà láàyè àwọn ewì alohùn Yorùbá. Ó ní
Women are the patriots of most oral genres in Yorùbá land. They constitute a larger proportion of those who perform the Yorùbá orature either in the religious or secular sphere, either in the public or private sphere. They even have a cult that is more powerful than that of men.
(Púpọ̀ nínú àwọn ẹ̀yà alohùn ní ilẹ̀ Yorùbá ni obìnrin jẹ́ agbátẹrù wọn. Àwọn ni ó pọ̀ jù nínú àwọn tí ó ń kópa nínú ìpohùn Yorùbá, yálà àwọn tí ó jẹ mọ́ ẹ̀sìn tàbí aláìmẹ́sìnlò, yálà ní ojútáyé tàbí níkọ̀rọ̀. Kódà ọ̀rọ̀ awo wọn lágbára ju ti àwọn ọkùnrin).
Ohun tí Kọ́láwọlé àti Ajíbádé sọ nínú àwọn àyọlo méjèèjì yìí kún ìdí tí a fi yan tíọ́rì ìṣẹ̀tọ́fábo gẹ́gẹ́ bí ọkàn nínú àwọn tíọ́rì fún àtúpalẹ̀ àwọn ewì ọdún Ògún Obìnrin ni ìlú Àkúrẹ́. Gẹ́gẹ́ bí àwọn onímọ̀ wọ̀nyí tí sọ nípa ipa tí àwọn obìnrin ń kó nínú gbogbo ohun tí ó jẹ mọ́ àṣà àwùjọ, a lérò pé ṣíṣe àgbéyẹ̀wò àkòónú àti ìṣọwọ́lò ewì alohùn tí ó wà nínú ọdún Ògún Obìnrin ní ìlú Àkúrẹ́ yóò tún fi kún ìmọ̀ wa nípa àwọn ìpohùn tí obìnrin jẹ́ agbátẹrù àti olùkópa nínú wọn.
Èyí tí a ó fi kádìí rẹ̀ ni ohun tí Ṣólàjà (2016: 174) sọ nípa obìnrin pé:
Nínú ìṣẹ̀tọ́fábo, ìbádọ́gba gbọdọ̀ wà pẹ̀lú ọkùnrin àti obìnrin nínú ètò ìṣèlú, ọrọ̀-ajé, ẹ̀kọ́ àti ọ̀rọ̀ ẹ̀sìn àti pé ìmọrírì obìnrin gẹ́gẹ́ bí abiyamọ, ìyá nínú ilé, ní ibi iṣẹ́ àti láwùjọ gbọdọ̀ máa múmú láya gbogbo ènìyàn.
Nínú àyọlò yìí, Sólàjà ń sọ pé ìṣẹtọ́fábo gbọ́dọ̀ jẹ́ àfojúsùn àwùjọ tí ó bá ń fẹ́ ìlọsíwájú. Ìdí ni pé bí àwọn obìnrin kò bá rí àwùjọ gẹ́gẹ́ bí èyí tí ó ń fi àwọn ẹ̀tọ́ wọn dùn wọ́n, wọ́n máa fi ọwọ́ sowọ́ pọ̀ láti mú ki àmúgbòòrò bá gbogbo abala àwùjọ tí wọ́n bá ń kó ipa nínú rẹ̀.
Comments
Post a Comment